KỸ THUẬT ĐÁNH GIÁ CHỨC NĂNG HÔ HẤP
(PUMONARY FUNTION TEST)
I. ĐẠI CƯƠNG
Test chức năng hô hấp (PFTs) là kỹ thuật thăm dò đánh giá chức năng hô hấp không xâm lấn. PFTs là chìa khóa vàng để chẩn đoán xác định COPD và là công cụ phân biệt giữa COPD và bệnh hen phế quản. Ngoài ra, nó còn là công cụ để đánh giá sức khỏe bộ máy hô hấp. Vì vậy, PFTs được sử dụng trong đánh giá hô hấp trước phẫu thuật như một kỹ thuật thường quy.
Cụ thể, PFTs đánh giá các thông số như thể tích phổi, khả năng thông khí, vận tốc khí lưu thông và sự trao đổi khí. Các thông tin này giúp chúng ta chẩn đoán và điều trị một số bệnh liên quan đến vấn đề hô hấp.
Có hai loại bất thường về trao đổi khí của phổi:
- Sự tắc nghẽn (Obstructive): Hiên tượng xảy ra khi dòng khí thì thở ra bị cản trở sinh ra kháng lực dòng thở ra cuối cùng dẫn đến giảm dòng khí lưu thông thì thở ra.
- Sự hạn chế (Restrictive): Hiện tượng xảy ra khi tổn thương tổ chức phổi hoặc cơ hô hấp không đủ dãn lồng ngực và như vậy cũng làm giảm thể tích khí lưu thông cuối cùng làm giảm toàn bộ thể tích phổi.
Có hai phương pháp đo:
- Thể tích đồ phổi (Plethysmography): người bệnh thổi vào một cái hộp được gắn dụng cụ đo thể tích với thở ra cố sức tối đa sau khi hít vào tối đa.
- Hô hấp ký (Spirometry): đây là phương pháp chuẩn được áp dụng trong nhiều bệnh viện hiện nay và chúng ta sẽ đề cập chi tiết phương pháp này. Phương pháp được tiến hành với sự cho người bệnh thổi vào một ống gắn với máy ghi vi tính và chuyển đổi thành kết quả là bảng thông số và dạng đồ thị.
II. NGUYÊN LÝ KỸ THUẬT
Sơ đồ biểu diễn chu kỳ hô hấp
Người bệnh đang tiến hành kỹ thuật hô hấp ký
Các trị số đo được của chức năng hô hấp sau đó được biểu diễn dưới dạng một đường cong trong đó một trục thể hiện các số đo về lưu lượng khí lưu thông, còn trục còn lại thể hiện các số đo của các thể tích khí có trong phổi, do vậy đường cong này còn được gọi là đường cong lưu lượng thể tích.
2.1. Nhóm thông số thể tích (V: volume)
- TV(Tidal Volume - thể tích khí lưu thông): thể tích khí hít vào và thở ra bình thường
- IRV (Inspiratory Reserve Volume-thể tích khí dự trữ hít vào): thể tích khí hít vào hết sức sau khi hít vào bình thường.
- ERV (Expiratory Reserve Volume-thể tích khí dự trữ thở ra): thể tích khí thở ra hết sức sau khi thở ra bình thường
- RV(Residual volume-thể tích khí cặn): thể tích khí còn lại trong phổi sau khi thở ra hết sức.
2.2. Nhóm thông số dung tích (C: capacity)
- IC (Inspiratory-dung tích hít vào): thể tích khí hít vào hết sức.
- FRC(Functional Residual Capacity-dung tích cặn chức năng): thể tích khí còn lại trong phổi sau khi thở ra bình thường.
- VC (Vital Capacity-dung tích sống): thể tích khí hít vào hết sức và thở ra hết sức. VC tăng nhờ luyện tập, giảm nhiều ở một số bệnh phổi hoặc bệnh của lồng ngực như: tràn dịch màng phổi, u phổi, gù vẹo cột sống... Trong thăm dò chức năng thông khí phổi, VC giảm 20% so với chỉ số lý thuyết trở lên được coi là giảm VC bệnh lý. Có 3 dạng:
+ SVC (Slow Vital Capacity): dung tích sống thở chậm.
+ FVC(Forced Vital Capacity-dung tích sống gắng sức): hít vào và thở ra nhanh, mạnh và hết sức, và ở người bình thường FVC=VC.
+ IVC (dung tích sống hít vào): thở ra hết sức rồi hít vào hết sức.
- TLC (Total Lung Capacity-dung tích toàn phổi): khả năng chứa đựng tối đa của phổi.
2.3. Các thông số đánh giá sự thông thoáng của đường dẫn khí
Các thông số đánh giá sự thông thoáng của đường dẫn khí là những thông số về lưu lượng (F: flow) với đơn vị là lít/s và một số thông số khác. Các thông số này có tính đến kháng lực của đường dẫn khí.
- FEV1(Forced Expiratory Volume in 1stsecond-VEMS): thể tích khí thở ra tối đa trong 1 giây đầu tiên sau khi hít vào hết sức. FEV1đánh giá mức độ thông thoáng của đường dẫn khí và khả năng giãn nở của phổi, FEV1giảm trong một số bệnh gây thắt hẹp đường dẫn khí đặc biệt trong bệnh hen phế quản,COPD.
- Chỉ số Tiffeneau: là tỷ lệ phần trăm của FEV1so với VC. Bình thường khoảng 70%. Chỉ số Tiffeneau đánh giá mức độ chun giãn của phổi, lồng ngực, cơ hoành, mức độ thông thoáng của đường dẫn khí.
Chỉ số Tiffeneau = FEV1/VC x 100.
(Chỉ số Gaensler = FEV1/FVC x 100)
Ở người bình thường, FVC xấp xỉ bằng VC nên chỉ số Gaensler cũng xấp xỉ bằng chỉ số Tiffeneau.
- FEF25-75%(Forced Expiratory Flow at 25%-75%):lưu lượng thở ra gắng sức trong khoảng 25%-75% dung tích sống gắng sức. Chỉ số phát hiện sớm tắt nghẽn bắt đầu ở đường dẫn khí có đk< 2mm.
- FIF50%(Forced Inspiratory Flow at 50%)lưu lượng hít vào gắng sức 50% trong dung tích sống gắng sức.Thường đánh giá tắt nghẽn đường hô hấp trên.
- PEF (Peak Expiratory Flow -lưu lượng đỉnh)
- MVV (Maximal Voluntary Ventilation) thông khí phút tối đa
III. NGUYÊN TẮC HOẠT ĐỘNG CỦA MÁY HÔ HẤP KẾ
Máy ghi lưu lượng: dòng khí thở ra tạo nên áp suất P sẽ được bộ phận sensor (cảm biến) chuyển thành đại lượng điện ghi đồ thị biểu diễn lưu lượng F theo thời gian.
Máy hô hấp kế sẽ được ghép với máy tính tính tích phân lưu lượng cho các kết quả về thể tích.
3.1. Phương tiện dụng cụ
- Máy hô hấp kế
- Giấy ghi hô hấp đồ: giấy nhiệt với khổ giấy phù hợp cho tưng loại máy.
- Ống thở: có thể sử dụng một lần hoặc tái sử dụng.
- Nose clips: kẹp mũi.
- Nhiệt kế phòng.
- Cân và thước đo chiều cao.
3.2. Chỉ định, chống chỉ định hô hấp ký: ATS 1994
3.2.1. Chỉ định
- Chẩn đoán:đánh giá các triệu chứng,dấu hiệu lâm sàng hay các xét nghiệm cận lâm sang bất thường
+ Triệu chứng: khó thở, khò khè, ngồi thở, ho, đàm, đau ngực, giảm âm thở, lồng ngực phình, thở ra chậm, tím tái, dị dạng lồng ngực, ran nổ không giải thích được
+ Xét nghiệm cận lâm sang: giảm O2 máu, tăng CO2 máu, đa hồng cầu, X- quang lồng ngực bất thường.
- Đo ảnh hưởng của bệnh lên chức năng hô hấp
- Khám phát hiện trên đối tượng có nguy cơ cao: người hút thuốc lá, người làm việc nơi có chất độc hại,khám sức khỏe định kỳ.
-Đánhgiá nguy cơ trước phẫu thuật
- Xác định tiên lượng:ghép phổi
-Đánhgiá trước khi tập luyện
-Đánhgiá mức độ thương tật
- Theo dõi:tác dụng trị liệu,diễn tiến bệnh lên chức năng phổi,thuốc độc hại với phổi, người làm nơi độc haị với phổi
3.2.2. Chống chỉ định
- Ho ra máu không rõ nguồn gốc
- Tràn khí màng phổi
- Tình trạng tim mạch không ổn định: mới nhồi máu cơ tim hoặc thuyên tắc phổi
- Túi phình động mạch
- Mới phẫu thuật mắt
- Mới phẫu thuật bụng haylồng ngực
- Bệnh nhân không hợp tác: bệnh nhân tâm thần,giảm thính lực.
3.2.3. Kỹ thuật đo hô hấp ký
- Bệnh nhân được giải thích đầy đủ, an tâm hợp tác. Không mặc quần áo quá chật. Dừng các thuốc giãn phế quản trước khi đo.
Thuốc dạng hít
+ Tác dụng ngắn: 4 giờ
+ Tác dụng dài: 12giờ
Thuốc giãn phế quản dạng uống
+ Tác dụng ngắn: 8 giờ
+ Dạng phóng thích chậm: 12giờ
-Cho bệnh nhân đo chiều cao, cân nặng sau đó nghỉ ngơi và không dùng các chất kích thích trước khi đo.
- Hướng dẫn bệnh bệnh nhân cách đo, làm mẫu cho bệnh nhân và nếu cần cho bệnh nhân làm thử. Tư thế bệnh nhân ngồi thoải mái, thả lỏng. Trước khi đo phải kẹp mũi, ngậm kín ống thở để đảm bảo nguyên tắc máy và phổi là một hệ thống ống kín.
IV. ĐỌC KẾT QUẢ HÔ HẤP KÝ
4.1. Đánh giá kết quả của hô hấp ký
4.1.1. Tiêu chuẩn chấp nhận được
- Khởi đầu tốt: thể tích ngoại suy <5% FVC hoặc 150mL
- Kết thúc tốt: thời gian thở ra >6s(<10 tuổi), >3s(>10 tuổi) hay đường thở ra có bình nguyên > 1s.
- Không có cáclỗi kĩ thuật khác:
+ Ho trong giây đầu tiên khi thở ra
+ Đóng nắp thanh môn
+ Gắng sức khôngliên tục
+ Kết thúc thở ra sớm
+ Hở khí qua miệng
+ Ống ngậm bị tắc khi thở ra
4.1.2. Tiêu chuẩnlặplại được
- Sai biệt giữa 2 FVClớn nhất 150 mL hay 5%
- Sai biệt giữa 2 FEV1lớn nhất 150 mL hay 5%
- Sốlần thực hiện không quá 4lần
- Thời gian nghỉ giữa 2lần k quá 1 phút
4.2. Đọc kết quả
- Bước 1
+ FVC hay VC<80% Hội chứng hạn chế
+ Đánh giá mức độ hạn chế
- Bước 2
- Bước 3
+ Đánh giá lưu lượng thở ra FEF: 25% 75%
+ Bình thường FEF 25% 75% > 60%
+ FEF 25% - 75%: thường thay đổi cùng hướng với FEV1
+ FEF 25 % 75% nhạy hơn trong việc phát hiện tắc nghẽn dòng khí nhỏ
- Bước 4
+ Đánh giá MVV
+ MVV thay đổi tương tự FEV1
+ Bình thường MVV = FEV1x40(30)
+ FEV1 MVV cũng tuy nhiên không còn đúng theo tỉ lệ trên
+ Khi FEV1bình thường,MVV thì có thể:
- Hợp tác không tốt: Không gắng sức, hoc, yếu cơ
- Bệnh thần kinh cơ
- Tổn thương hô hấp lớn
- Béo phì
- Bước 5
+ Đánh giá test dãn phế quản:
+ Bệnh nhân được xịt 400μg Salbutamol, 15 phút sau đo lại hô hấp ký
+ Có đáp ứng test dãn phế khi bệnh nhân có 1 trong 3 tiêu chí sau:
- FEV1 12% và 200ml (ATS)
- FVC hay VC 12% và 200ml (ATS)
- PEF > 20% (GINA)
V. CÁC HỘI CHỨNG RỐI LOẠN THÔNG KHÍ
5.1. Hội chứng hạn chế
5.1.1.Tiêu chuẩn chẩn đoán
- TLC giảm
- (F)VC < 80% dự đoán
- FEV1>80% dự đoán
- FEV1/(F)VC bình thường hoặc tăng
6.1.2. Phân độ
%(F)VC dự đoán
Bậc hạn chế
< 80 - 60
1 nhẹ
< 60 -40
2 trung bình
< 40
3 nặng
5.1.3. Các nguyên nhân gây Hội chứng hạn chế: PPINT
P - Bệnh màng phổi
- Tràn khí màng phổi
- Tràn dịch màng phổi
- Dày màng phổi
P - Bệnh nhu mô phổi
- Sarcoidosis
- Viêm phổi quá mẫn
- Xơ phổi do:
- Thuốc: busulfan (K), nitrofurantoin(K), bleomycin(K), amidarone( chông loạn nhịp) và các thuốc chống K khác.
- Oxygen liều cao -> ngộ độc,hóa xơ
- Paraquat :xơ phổi nhanh,tử vong
- Xạ trị vùng phổi.
- Bệnh collagen
- Viêm khớp dạng thấp
- Lupus ban đỏ hệ thống
- Systemic sclerosis: xơ cứng bì hệ thống
- Lymphangitis carcinomatosa: viêm mạch bạch huyết do u ác tính
I - Xơ phổi mô kẽ lan tỏa
N-Bệnh thần kinh cơ: viêm tủy sống,nhược cơ,teo cơ,HC Guillain Barre
T-Bệnh lồng ngực: vẹo cột sống,viêm cột sống dính khớp..
5.2. Hội chứng tắc nghẽn
5.2.1. Tiêu chuẩn chẩn đoán
FEV1/FVC <70%
5.2.2. Phân độ
% FEV1 dự đoán
Bậc tắc nghẽn
< 80 -60
1 nhẹ
<60- 40
2 trung bình
<40
3 nặng
* Phân loại giai đoạn theo GOLD 2019
Bệnh nhân với FEV1/FVC < 70%
GOLD 1 nhẹ
FEV1 80% trị số dự đoán
GOLD 2 trung bình
50% FEV1 <80%
GOLD 3 nặng
30% FEV1 <50%
GOLD 4 rất nặng
FEV1 < 30% trị số dự đoán
5.2.3. Các nguyên nhân gây Hội chứng tắc nghẽn: OWL
O-Bên ngoài phế quản
- Phá hủy nhu mô phổi àm giảm lưc keo giãn nở phế quản
- Bị hạch hay khói u đè ép
- Phù quanh phế quản
W - Do thành phế quản
- Dày lên trong viêm phổi,viêm phì đại các tuyến
- Co thắt cơ trơn trong hen
- Viêm:COPD,hen,viêm phế quản mạn
- Xơ,sẹo:COPD,lao phổi biến chứng
L- Do bên trong òng ống phế quản
- Bít tắc do quá nhiều chất tiết
- Viêm phế quản mạn
- COPD
- Hen phế quản
- Phù phổi
- Hít phải vậtlạ
- Ứ động chất tiết hậu phẫu
- Dị dạng phế quản
Bs. Trần Quốc Hoàn
VI. TÀI LIỆU THAM KHẢO
- GOLD COPD 2020 report.
- Hô hấp ký cls hè 2017 yds, Bs Lê Thị Kim Chi. 2019.
- Đo hô hấp ký dùng để làm gì? Trung tâm Phổi Việt. 2015.
- Thực hành đọc kết quả đo chức năng hâ hấp , Ths Phạm Thị Lệ Quyên, Trung tâm hô hấp BV Bạch Mai, 12/2016.
- Phế than ký, Hội hen và bệnh phổi. PGS, TS, BS Lê Thị Tuyết Lan, 2020.
- Đo chức năng hô hấp và test phục hồi phế quản, BS Nguyễn Xuân Thanh, BV Lão Khoa trung ương, 2020.
- Đo chức năng hô hấp và phân tích kết quả, Hội nội khoa Việt Nam, 2019.