Mẹo về Ý nghĩa của sự việc phát triển kinh tế tài chính đối với sự phát triển của xã hội thời Lý Trần Lê 2022
Cao Thị Xuân Dung đang tìm kiếm từ khóa Ý nghĩa của sự việc phát triển kinh tế tài chính đối với sự phát triển của xã hội thời Lý Trần Lê được Update vào lúc : 2022-04-06 23:01:09 . Với phương châm chia sẻ Thủ Thuật về trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết 2022. Nếu sau khi Read Post vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comment ở cuối bài để Admin lý giải và hướng dẫn lại nha.
LỜI NÓI ĐẦU
BỐI CẢNH LỊCH SỬ THỜI LÝ – TRẦN
VĂN HÓA THỜI LÝ – TRẦN
Các yếu tố tác động đến tư tưởng – văn hóa thời Lý – Trần Văn hóa thời Lý – Trần Những nét đặc sắc của tư tưởng văn hóa thời lý – trần3.1. Văn hóa tinh thần
3.2. Văn hóa vật chất
TIỂU KẾT
LỜI NÓI ĐẦU
Trong lịch sử Hàng trăm năm của dân tộc bản địa Việt Nam, thời đại Lý – Trần được xem như thể mốc son chói lọi, đánh dấu bước ngoặt cơ bản trong tư duy, nhận thức của người Việt về lòng yêu nước và tinh thần độc lập, tự cường.
Triều Lý (1009 – 1226) và Triều Trần (1226 – 1400) là hai triều đại lớn trong lịch sử dân tộc bản địa ta. Thời Lý – Trần được xem là một quá trình lịch sử oanh liệt nhất thời trung đại, quá trình mà dân tộc bản địa ta đã vươn lên mạnh mẽ và tự tin trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, viết nên những trang sử chói lọi trong sự nghiệp đánh giặc giữ nước. Tuy mỗi triều đại có những đặc điềm phát triển riêng, nhưng xét chung thục tiễn lịch sử của dân tộc bản địa những quá trình Lý-Trần, ta đều thấy, khi những triều đại đang lên, nhà nước phong kiến còn đóng vai trò tích cực, tổ tiên ta thường xuyên chăm sóc xây dựng Tổ quốc, làm cho dân giầu nước mạnh, sẵn sàng đối phó với rủi ro tiềm ẩn tiềm ẩn xâm lược.
Trong những thế kỉ XI và XIII, nhân dân ta đã can đảm và mạnh mẽ và tự tin chiến đấu và thắng lợi những thế lực xâm lược vững mạnh. Thế kỷ XI, quân dân Đại Việt đánh tan 30 vạn quân xâm lược Tống; thế kỷ XIII, trong vòng 30 năm (1258-1288), dân tộc bản địa ta ba lần đương đầu với những đạo quân xâm lược nổi tiếng nhất thời đại là đế quốc Nguyên – Mông.
Thắng lợi vĩ đại của công cuộc chống giặc giữ nước thời Lý-Trần là kết quả tất yếu của tất cả quá trình sẵn sàng sẵn sàng lực lượng, xây dựng tiềm lực đất nước. Điều đó chứng tỏ, những nhà lãnh đạo những vương triều thời Lý-Trần đã nắm chặt hai trách nhiệm dựng nước và giữ nước, thi hành chủ trương đối nội- đối ngoại đúng đắn. Hệ thống tư tưởng chủ trương của ta có mức giá trị như những học thuyết.
Thời Lý – Trần là thời kỳ nhà nước phong kiến củng cố và phát triển chính sách trung ương tập quyền, nhiều cải cách về chính trị, kinh tế tài chính, quân sự được áp dụng đã đem lại những thành quả rực rỡ về nhiều mặt. Và quan trọng hơn hết là tăng cường sức mạnh quân sự với 3 lần thắng lợi giặc Nguyên – Mông, đội quân xâm lược hùng hậu phương Bắc, giữ vững bờ cõi, xác định chắc như đinh độc lập lãnh thổ của dân tộc bản địa.
Trên cơ sở của nền kinh tế tài chính – chính trị đó, văn hoá, tư tưởng của dân tộc bản địa cũng khá được phát triển mạnh mẽ và tự tin. Thời kỳ này đã xuất hiện nhiều nhân tài về văn chương, nghệ thuật và thẩm mỹ với nhiều tác phẩm bất hủ. Từ những áng văn thơ hào hùng của Lý Thường Kiệt hay bài hịch vừa sục sôi ý chí quyết thắng, vừa thấm đẫm tình cảm tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn đến những nét chạm khắc tinh tế, uyển chuyển đầy tính sáng tạo và bay bổng trên những con rồng thời Lý,… tất cả đã tạo nên bức tranh đa sắc về một đời sống văn hoá phong phú. Song, nhìn một cách tổng quát, tất cả chúng ta sẽ thấy nổi lên ý thức tự hào dân tộc bản địa, một hào khí Đông Á mà hậu thế mãi còn nhắc tới.
BỐI CẢNH LỊCH SỬ THỜI LÝ (1010-1225) – TRẦN (1225-1400)
Sau hơn 1.000 năm bị phong kiến phương Bắc đô hộ, qua nhiều lần chia cắt, tách nhập, từ Nam Việt của Triệu Đà, đến Giao Chỉ bộ thời Hán, An Nam đô hộ phủ thời Đường, một phần lãnh thổ ở phía bắc nước ta bị phong kiến ngoại bang, bấy giờ là nhà Nam Hán, chiếm giữ. Từ khi Khúc Thừa Dụ nổi dậy năm 905, quyền tự chủ của dân tộc bản địa được lập lại trên phạm vi hai quận Giao Chỉ, Cửu Chân, tức vùng Bắc Bộ và bắc Trung Bộ ngày này. Các triều đại Ngô, Đinh và Tiền Lê sau đó nhau củng cố nền độc lập, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ. Kinh đô nước ta thời Ngô là Cổ Loa (Đông Anh – ngoài thành phố Tp Hà Nội Thủ Đô). Thời Đinh, Lê, tên nước là Đại Cồ Việt, kinh đô ở Hoa Lư (Gia Viễn, Ninh Bình). Đinh Bộ Lĩnh chia nước thành 12 đạo hành chính, Lê Hoàn đổi đạo thành bộ và cho những hoàng tử, thân vương trấn trị ở những vùng. Dưới triều Tiến Lê, phía bắc, Lê Hoàn đánh tan quân Tống, phía nam, đánh bại quân Chiêm giữ yên bờ cõi. Cơ đồ nhà Tiền Lê được xây dựng vững vàng trên toàn bộ đất nước, bấy giờ đa phần là vùng trung du, đổng bằng Bắc Bộ và bắc Trung Bộ. Các vùng rừng núi xa xôi còn ràng buộc lỏng lẻo, giao cho thổ tù, châu mục bản địa coi giữ, dưới sự quản lý của triều đình. Tuy nhiên, biên giới phía đông bắc đất nước đã khá rõ ràng, vùng biên giới từ Vĩnh An (Móng Cái) đến Khâm Châu và từ Quan Lang (Ôn Châu) đến Ung Châu đã được hai bên Tống, Việt trấn áp. Cương vực phía nam Đại Cồ Việt là Hoành Sơn (Kỳ Anh, thành phố Hà Tĩnh).
Năm 1005, Lê Hoàn mất, những con tranh giành địa vị, ở đầu cuối Lê Long Đĩnh lên ngôi vua, nhưng đây là ông vua tàn bạo, vừa ham mê tửu sắc, nên bị bệnh nặng. Cuối năm 1009, Lê Long Đĩnh chết, triều thần chán ghét nhà Tiền Lê, vì vậy những tăng sư và đại thần, đứng đầu là Đào Cam Mộc, tôn Lý Công Uẩn lên ngôi nhà vua, nhà Lý thành lập.
Năm 1009, Lý Công Uẩn lên ngôi vua lập nên vương triều Lý. Thấy Hoa Lư chật hẹp không phù phù phù hợp với kinh đô của một quốc gia độc lập đang trên đà phát triển, năm 1010, Lý Công Uẩn (Lý Thái Tổ) dời đô ra thành Đại La và đổi tên là Thăng Long, “[Thăng Long] được cái thế rồng cuộn hổ ngồi. Đã đúng ngôi Nam, Bắc, Đông, Tây, lại tiện hướng nhìn ra sông, tựa núi. Địa thế rộng mà bằng, đất đai cao mà thoáng. Dân cư khỏi chịu cảnh khốn khổ, ngập lụt, muôn vật rất mực phong phú, tốt tươi. Xem khắp đất Việt ta chỉ nơi này là thắng địa. Thật là chốn quy tụ trọng yếu của bốn phương đất nước. Cũng là nơi kinh đô số 1 của đế vương muôn đời” (Chiếu dời đô)
Từ đấy Thăng Long là kinh đô, trung tâm chính trị, kinh tế tài chính, văn hóa của toàn nước. Năm 1054, Lý Thánh Tông đổi tên nước thành Đại Việt, một lần nữa xác định sự trưởng thành của quốc gia độc lập tự chủ.
Nhà Lý rất quan tâm bảo vệ non sông gấm vóc toàn vẹn lãnh thổ và độc lập, tự chủ của dân tộc bản địa. Cuộc đấu tranh vì độc lập lãnh thổ lãnh thổ ra mắt lâu bền hơn và liên tục. Phía bắc, nhà Tống thường xuyên mưu toan mở rộng lãnh thổ, nhiều lần cho quân xâm lấn và phát động trận chiến tranh xâm lược. Trong thời kì nhà Tống âm mưu chiếm giữ đất Quảng Nguyên (Cao Bằng), nhà Lý đã kiên trì đấu tranh, cho nên vì thế sau cuộc xâm lăng 1076-1077 hai năm, nhà Tống buộc phải trả lại Quảng Nguyên cho ta. Cương vực Đại Việt ở phía bắc từng bước ổn định. Biên giới từ Cao Bằng về phía đông lúc đó đã rõ ràng, gồm những châu Tây Bình, Lộc Bình và huyện An Viễn. So với ngày này phía gần biển, lãnh thổ Đại Việt còn ăn sâu vào tỉnh Quảng Đông đến gần vịnh Khâm Châu; còn phía tây Cao Bằng, dân cư Đại Việt sống thành từng động, sự ràng buộc của triều đình chưa ngặt nghèo.
Thời nhà Trần, về cơ bản cương vực phía bắc Đại Việt không thay đổi. Sau những lần bị giặc Nguyên – Mông xâm lược, nhà Trần để ý quan tâm nhiều đến biên giới; việc trấn áp những châu, động phía bắc và đông bắc càng ngặt nghèo hơn thời Lý.
Ở phía nam, vương quốc Chiêm Thành thường đem binh thuyền quấy phả vùng biên giới và ven biển của ta. Các vua Lý, vua Trần đã nhiều lần phải động binh đánh dẹp. Trong đợt tiến công năm 1069, vua Chế Củ bị bắt, Chiêm Thành xin dâng ba châu Bố Chính, Địa Lý và Ma Linh. Đến đời Lý Thái Tông (1028 – 1054), lãnh thổ phía nam Đại Việt đã gồm cả nửa phần tỉnh Quảng Trị giờ đây. Năm 1075, Lý Nhân Tông cử Tể tướng Lý Thường Kiệt đi kinh lý vùng đất mới, vẽ map hình thể núi sông, rồi đổi châu Địa Lý thành Lâm Bình, Ma Linh thành Minh Linh. Cư dân phía bắc được phép vào khai khẩn ruộng hoang và lập những trang hộ2. Năm 1306, vua Trần Anh Tông gả công chúa Huyền Trân (con vua Nhân Tông) cho vua Chiêm là Chế Mân. Chế Mân đem hai châu Ô và Lý dâng Đại Việt để làm lễ vật dẫn cưới.
Vua Anh Tông sai Hành khiển Đoàn Nhử Hài vào Ô, Lý để hiểu dụ đặt quan cai trị, cấp ruộng cho dân và thu thuế, đồng thời đổi tên hai châu đó thành Thuận Châu và Hóa Châu. Như vậy lãnh thổ Đại Việt vào đầu thế kỷ XIV đã vươn tới tỉnh Thừa Thiên ngày này.
Xu hướng khai thác đất hoang để tăng diện tích s quy hoạnh cư trú và canh tác ra vùng biển vẫn được tiến hành liên tục. Vùng đất phù sa sông Hổng và những sông lớn khác dẩn dần trở thành đồng bằng và làng xóm của người Đại Việt. Chẳng hạn, vùng Bố Hải Khẩu đầu thế kỷ X hãy còn là một đất biển, đến đầu thế kỷ XI, đã trở thành đồng ruộng trù phú. Năm 1038, Lý Thái Tông đã tới đây cày tịch điền. Đó là thị xã Thái Bình ngày này. Dưới triều Lý – Trần, công cuộc khẩn hoang, trị thủy được tiến hành quy mô, đất canh tác ngày càng mở rộng, dân cư ngày một đông đúc. Điều này được phản ánh ở nhiều sử sách trong và ngoài nước.
Sách An Nam chí nguyên của Trung Quốc chép: “Xứ Giao Chỉ dân cư trù mật, đất không đủ cày cho nên vì thế người trước đắp đê cao ở hai bên sông ngòi để phòng nước lụt. Đất ở ven biển bị nước mặn lấn vào, bọn quý tộc thế gia muốn chiếm riêng đất đó, đều tự ý đắp đê để ngăn nước mặn rồi gieo trồng cày cấy bên trong, như vậy là để yên dân và khai thác hết mối lợi của đất đai… Đê cao ba thước rộng năm trượng, đặt hà đê chánh và phó sứ để trông coi… Từ đó thủy tai không hề nữa mà đời sống dân được sung sướng, đất không bỏ sót nguồn lợi nào”3.
Chính vì thế lưu vực của những dòng sông lớn ở Bắc Bộ và Trung Bộ đã trở thành địa bàn cư trú đa phần của dân cư thuở ấy. Nước Đại Việt vốn từ xưa đã gồm có một hiệp hội dân tộc bản địa nhiều tộc người, trung tâm là người Việt. Ở vùng trung du và nhất là vùng núi là địa bàn sinh sống của những tộc khác ví như Mường, Tày, Thái, Mèo, Nùng, Dao, v.v.. Thời Lý, dân cư vùng rừng núi gần biên giới phía bắc là người Tày, Mán, Nùng… sinh sống. Họ cư trú thành từng động, bản do những tộc trưởng có uy tín đứng đầu. Bấy giờ, những dòng họ có thế lực như Tôn, Hoàng. Thân, Vi, Nùng. . . đã từng làm chủ những châu động. Triều đình Lý vừa dùng đức vừa dùng uy để vỗ về phủ dụ những tộc trưởng địa phương. Chính nhờ vậy mà người ta đã có đóng góp lớn trong cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược hồi thế kỷ XI. Như vậy từ thời Lý, Đại Việt đã là một quốc gia đa tộc có đa số, có thiểu số, phân bố khắp lãnh thổ gồm miền núi, trung du và đồng bằng. Tuy trình độ phát triển có rất khác nhau, nhưng từ sớm họ đã cố kết, đùm bọc, chung sống lưng, đấu cật cùng nhau dựng nước và giữ nước.
Sách Đảo di chí lược của Trung Quốc đời Nguyên có ghi: “Nước Đại Việt… đất rộng người đông, khí hậu thường nóng, ruộng đất phần lớn phì nhiêu”4. Sách An Nam chí lược cũng phản ánh: Nước Đại Việt có “dân cư đông đúc”. Theo Dư địa chí của Nguyễn Trãi, đời Lý thiên hạ phân thành 24 lộ; Hành khiển dâng số hộ gồm 3.300.100 đinh. Đời Trần chia nước thành 12 xứ; viện quan dâng số vàng, hạng đại nam và trung nam có 4.900.000 đinh, hạng hoàng nam có 2.104.300 đinh5. Như vậy, theo Nguyễn Trãi, thời Trần Đại Việt.đã có trên 7 triệu đinh nam (?) Bấy giờ, do nhu yếu cần nắm vững nhân đinh để tuyển quân, bắt phu và thu thuế, Nhà nước Lý – Trần quản lý ngặt nghèo số người bằng phương pháp lập sổ hộ tịch. Phan Huy Chú cho biết thêm thêm, “buổi đầu đời Trần làm sổ hộ tịch, cứ hằng năm lại làm sau đó, phép làm rất rõ và kỹ vì noi theo phép cũ của nhà Lý nên như vậy”6. Tuy rằng sử sách xưa không ghi chép rõ ràng dân số Đại Việt là bao nhiêu, nhưng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể đoán rằng dân số nước ta thời Lý – Trần khoảng chừng từ 5 đến 7 triệu.
Theo sử cũ, Đại Việt là một xứ sở phồn thịnh. Đó là một nước, như Cao Hùng Trưng viết, ruộng đất phì nhiêu, cấy lúa, trồng dâu và chăn nuôi đều thích nghi cả… Muối thì trắng sạch như tuyết. Cánh chim trả thì đỏ tía, đẹp mắt. Vàng thì sẵn ở những châu Phú Lương và Quảng Uyên. Hạt trai thì sáng, sẵn ở những xứ Tĩnh An và Vân Đồn. Còn san hô và đồi mồi thì sẵn ở trong biển”7. Sách Lịch triều hiến chương loại chí cho biết thêm thêm, “nước Đại Việt là nơi đô hội ở phương Nam, ruộng cấy lúa tốt, đất trồng dâu tốt, núi sẵn vàng bạc, biển sẵn châu ngọc, người ở đâu đến làm ăn marketing thương mại cũng làm giàu được cả”.
Đất nước Đại Việt đông dân và giàu sang, lại nằm ở một vị trí địa lý quan trọng, trên đường giao lưu từ bắc xuống nam, từ đông sang tây, từ đất liền ra biển cả… đã lọt vào cặp mắt dòm ngó, đầy tham vọng của những thế lực xâm lược láng giềng hết thế kỷ này đến thế kỷ khác. Lịch sử đã để lại những bài học kinh nghiệm tay nghề quý giá về mặt này. Phan Huy Chú viết: “Cái tiếng phong phú ấy đồn đi xa, nên Trung Quốc lúc nào thì cũng nghĩ cách chiếm đất nước mình, đặt làm quận huyện để cai trị đã từ lâu rồi. Lúc chưa lấy được thì nghĩ phương pháp để lấy; lúc đã lấy được rồi thì không chịu bỏ ra nữa”9. Từ thế kỷ X, nước ta đã giành được độc lập, nhưng vẫn thường xuyên bị những thế lực phong kiến phương Bắc tìm thời cơ để thôn tính, đặt quyền cai trị và mở đường tiến xuống phía nam. Tham vọng biến Đại Việt thành những quận huyện nội thuộc vẫn chưa dứt trong tư tưởng của nhiều triều đại phong kiến thống trị ở Trung Quốc.
Từ thế kỷ X đến thế kỷ XIII, những triều đại Nam Hán, Tống và Nguyên đã bảy lần gây binh lửa xâm lược Đại Việt: nhà Nam Hán hai lần (trong năm 931 và 938), nhà Tống hai lần (trong năm 981 và 1075 – 1077), nhà Nguyên – Mông ba lần (trong năm 1258, 1285 và 1288). Triều đại này bị đánh bại nhiều lần mới chịu thôi, thì triều đại sau trong những thế kỷ sau, lại nuôi tham vọng xâm lược mới. Nhà Nam Hán rồi nhà Tống thất bại, buộc vua Tống phải thốt lên: “Đừng thấy Giao Chỉ nhỏ mà xem thường” và đã có những lúc chán chường: “Nước Giao Chỉ nhỏ, thủy thổ độc dữ, dân chúng gan lý liều chết, có lấy được cũng vô ích” (Tống sử), thế nhưng đến nhà Nguyên tham vọng bành trướng lại trỗi dậy, liên tục gây ra ba cuộc trận chiến tranh. Kết quả cả ba lần đều thất bại để rồi “việc Nam chinh luôn luôn như ngứa ngáy trong tim” Hốt Tất Liệt.
Ở mỗi cuộc trận chiến tranh, thực trạng của quân địch một khác. Giặc Tống gây trận chiến tranh với Đại Việt trong lúc nội tình đang đầy rẫy trở ngại vất vả, muốn thông qua trận chiến tranh để ổn định nội trị. Giặc Nguyên – Mông xâm lược nước ta trong quá trình vó ngựa của chúng đã tung hoành khắp những lục địa Âu – Á. Dẫu trong thực trạng nào, quân địch dân tộc bản địa luôn luôn là những thế lực xâm lược vững mạnh gấp ta nhiều lần. Nhà Tống lôi kéo 30 vạn quân cho trận chiến tranh, trong khi quân đội nhà Lý có hơn 10 vạn. Trong cuộc xâm lăng năm 1285, quân Nguyên đông hơn nửa triệu, còn triều đình nhà Trần lúc động viên cao nhất cũng chỉ có 30 vạn quân. Tuy nhiên, trong những cuộc trận chiến tranh nói trên, nhân dân ta đều giành thắng lợi, đó là kết quả của sự việc nỗ lực phi thường của tất cả dân tộc bản địa, không riêng gì có trong quá trình trận chiến tranh mà cả trong quá trình xây dựng đất nước. Trần Quốc Tuấn khái quát quy luật của cuộc kháng chiến chống Nguyên rằng: tóm lại, giặc cậy trường trận, ta cậy đoản binh, lấy đoản chế trường là việc thường của binh pháp”10.
Cùng với rủi ro tiềm ẩn tiềm ẩn xâm lược từ phương Bắc, nước Đại Việt còn thường xuyên bị những thế lực phía nam quấy nhiễu, cướp phá. Thời Lý, năm 1069, quân Chiêm Thành quấy phá biên giới; năm 1128, Chân Lạp đem 2 vạn quân vào cướp Nghệ An; năm 1132, Chân Lạp và Chiêm Thành đánh phía nam, tiến đến tận Nghệ An… Thời Trần, quân Chiêm Thành liên tục trong trong năm 1353, 1361, 1365, 1367, 1380, 1383, 1389 đã xâm lấn Hóa Châu, Lâm Bình, Nghệ An, Thanh Hóa, Quảng Oai. Đặc biệt nghiêm trọng dưới triều vua Chế Bồng Nga, quân Chiêm ba lần cướp phá kỉnh thành Thăng Long vào những trăm 1371, 1377 và 1378.
Tình hình đất nước và quân địch trên đây đòi hỏi dân tộc bản địa ta trong tiến trình xây dựng đất nước phải thường xuyên cảnh giác trước những thế lực xâm lược; lo sao cho đất nước luôn luôn có sẵn phương lược và đủ sức mạnh để bảo vệ vững chắc nền độc lập dân tộc bản địa.
Chế độ phong kiến Lý – Trần mang đậm tính dân tộc bản địa chịu ràng buộc của lễ nghi phong kiến phương Bắc, nhưng tính chuyên chế chưa cao, khoảng chừng cách giữa vua và tôi, thời điểm giữa quý tộc và dân dã chưa thật lớn. Lối sống trong sinh hoạt chốn triều đình còn thể hiện tính dân chủ của hiệp hội. Trần Thánh Tông được cho phép những vương hầu, tôn thất xong buổi chẩu vào trong hoàng cung và lan đình, cùng nhau ăn uống; hoặc khi tối trời không về thì đặt gối dài, chăn rộng cùng nghỉ liền giường với nhau, để tỏ tình thân ái; chỉ khi có lễ lớn, tân khách hay yến tiệc, mới phân biệt ngôi thứ…. Hoặc như Trần Quốc Tuấn đã từng nói với những tướng sĩ: “Lúc trận mạc thì cùng nhau sống chết, lúc ở nhà thì cùng nhau vui cười”. Điểu đó chứng tỏ sự đổng tâm, hòa thuận trong nội bộ cơ quan ban ngành sở tại, làm tăng thêm sức mạnh mẽ và tự tin của vương triều tạo điều kiện cố kết nhân tâm trong toàn nước, nhất là lúc cần lôi kéo quân đội của những vương hầu quý tộc Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Năm Nguyên Phong (đời Trần Thái Tông), giặc Nguyên sang cướp, vương hầu đều đem gia hầu và hương bỉnh, thổ hào sung vào đội quân cần vương; việc biến năm Đại Định2, vương hầu lại đem dân thôn trang sắm sửa nghi trượng để đón vua mới. Như thế, chính sách nhà Trần cũng làm tăng thêm được sức mạnh mẽ và tự tin của cái thế “duy thành”, bảo vệ nhà nước”3.
Nhìn chung, tầng lớp quý tộc thời Lý – Trần là một đẳng cấp xã hội trẻ, đang độ phát triển. Xu phát lộc cứ của quý tộc chưa phải là hiện tượng kỳ lạ phổ biến. Sự đối lập trong nội bộ cơ quan ban ngành sở tại hoặc sự đối kháng giai cấp lúc đó chưa cao. Đặc điểm này đã tạo nên một không khí chính trị lành mạnh trong giới cầm quyền và trong toàn nước nói chung, tạo nên thế mạnh cho cơ quan ban ngành sở tại, cho tất toàn nước trong quan hệ đối nội cũng như trước những thử thách ngặt nghèo cửa ngoại xâm.
Trong cấu trúc xã hội thời Lý – Trần, khối mạng lưới hệ thống cộng đổng làng xã đã đóng góp một vai trò rất quan trọng. Có thể coi đây là nền tảng là cơ sở của tất cả cấu trúc, trong đó gồm có đông đảo những người dân nông dân và những thợ thủ công, tức thành phần đa phần sản xuất ra của cải vật chất nuôi sống xã hội, là nơi đáp ứng nhân lực, vật lực cho công cuộc xây dựng sức mạnh phòng vệ đất nước.
Mỗi làng xã Đại Việt là một tế bào xã hội. Ở đó, những hộ nông dân sống quần tụ, gắn bó trong quan hệ vừa là thân tộc vừa là láng giềng. Trong điều kiện kinh tế tài chính sản phẩm & hàng hóa chưa phát triển mạnh, những làng xã nông nghiệp còn tương đối khép kín, tự cung tự cấp. Ở đây cạnh bên một khối mạng lưới hệ thống cơ quan ban ngành sở tại cấp xã mang tính chất chất chất nhà nước gồm những “quản giáp”, những xã trưởng, những đại hoặc tiểu tư xã – những người dân đại diện của cơ quan ban ngành sở tại nhà nước, còn tồn tại song song một khối mạng lưới hệ thống quyền lực mang tính chất chất chất công xã truyền thống do dân cử, gồm những bô lão, những già làng, những tộc trưởng có uy tín cùng tham gia quản lý làng, xã.
Khi đất nước thanh bình, khi nhà nước phong kiến còn thể hiện vai trò tích cực thì những người dân nông dân vẫn sống thuần hậu, chất phác và cần mẫn với việc đồng áng, họ tham gia những trách nhiệm và trách nhiệm đối với nhà nước như đóng tô thuế, lao dịch và binh dịch. Một bộ phận tham gia những đội tuần đinh, dân binh làng xã. Họ là lực lượng vũ trang cơ sở, tồn tại dưới hình thức “tĩnh vi nông, động vi binh” (lúc yên là nông dân, lúc động là binh lính). Khi đất nước có trận chiến tranh, nông dân là lực lượng đông đảo nhất tham gia quân đội của nhà nước, hoặc những đội dân binh đánh giặc tại chỗ, với ý thức “quốc gia hưng vong thất phu hữu trách”, cùng đánh giặc giữ làng giữ nước. Dĩ nhiên, tầng lớp binh dân – những người dân nông dân và thợ thủ công là đối tượng bóc lột, thống trị của giới quý tộc phong kiến, vì thế, khi cơ quan ban ngành sở tại nhà nước kém hiệu lực hiện hành, khi quý tộc quan lại trở lên tham nhũng khắc nghiệt, thì chính họ, những người dân dân dã lại là lực lượng đa phần tham gia những cuộc “nổi loạn” của quần chúng. Trường hợp này đã ra mắt vào quá trình cuối thời Lý và cuối thời Trần.
Dưới cùng của bậc thang xã hội Đại Việt là tầng lớp nông nô, nô tỳ. Đây là di sản của xã hội cổ xưa. Đến thời Lý – Trần, nông nô, nô tỳ phát triển tương đối mạnh về số lượng. Lúc đó, tầng lớp quý tộc địa chủ đang là lực lượng quan trọng ủng hộ cơ quan ban ngành sở tại và đóng vai trò tích cực đối với sự phát triển kinh tế tài chính xã hội, họ được nhà nước được cho phép nuôi người phục dịch, chiêu mộ dân nghèo, người lưu tán khai thác đất hoang lập những trang trại. Hình thức marketing thương mại nông nghiệp đó đã tạo ra tầng lớp lao động có địa vị thấp kém, bị phụ thuộc hoàn toàn về thân phận đối với chủ của tớ. Nông nô, nô tỳ là lực lượng sản xuất trong những trang trại, nhưng khi cần họ trở thành lực lượng quân sự của những vương hầu quý tộc, họ tham gia bảo vệ trị an và đánh giặc giữ nước. Trong kháng chiến chống Nguyên, lực lượng gia nô, nông nô đã có những đóng góp đáng kể; nhiều chiến công của tớ đã được lịch sử ghi nhận.
Cùng với sự phát triển của cơ quan ban ngành sở tại về mặt hành đó đó là quá trình kiện toàn hiệu suất cao lập pháp và hành pháp của nó. Ởnước ta, đến thời Lý – Trần, những hoạt động và sinh hoạt giải trí sinh hoạt lập pháp của nhà nước đã xuất hiện và phát triển. Năm 1042, Lý Thái Tông phát hành bộ Hình thư – bộ luật thành văn đầu tiên của nước ta. Sang thời Trần, cạnh bên bộ Quốc triều thống chế gồm 20 quyển, xác định những quy chế cơ quan ban ngành sở tại, nhà nước còn tổ chức biên soạn và nhiều lần sửa đổi tương hỗ update bộ Hình thư của tớ. Các bộ luật này đã thất truyền. Tuy nhiên, địa thế căn cứ vào những lệnh dụ của nhà vua, những việc làm rõ ràng được sử sách ghi chép, hoàn toàn có thể nghĩ rằng luật pháp thời Lý – Trần đã đề cấp đến nhiều nghành, trong đó có những chế định về quyền hạn và trách nhiệm của mỗi thành viên đối với xã hội, về trách nhiệm và trách nhiệm binh dịch của những đinh tráng, về trách nhiệm và trách nhiệm đóng góp xây dựng và bảo vệ đất nước, về hiệu suất cao của nhiều chủng loại quân trong việc bảo vệ cơ quan ban ngành sở tại và biên giới Tổ quốc. Các hoạt động và sinh hoạt giải trí lập pháp ngày càng quy củ đó chứng tỏ nhà nước quân chủ trung ương tập quyền thời Lý – Trần ngày một ổn định, và hoàn bị để thực hiện tốt những hiệu suất cao của nó.
Công cuộc xây dựng đất nước thời Lý – Trần tiến hành trong thực trạng nạn ngoại xâm luôn luôn là rủi ro tiềm ẩn tiềm ẩn trực tiếp và thường xuyên. Trong quá trình này, đã ra mắt liên tục bốn cuộc trận chiến tranh giữ nước lớn. Đó là chưa tính đến những lần triều đình phải động binh xử lý những vụ xâm phạm biên giới của những lực lượng phàn lộng phía tây và nam Tổ quốc. Do đó, để củng cố nền thống trị của nhà nước phong kiến độc lập, tự chủ và đồng thời để tăng cường lực chống va đập lượng quốc phòng sẵn sàng ứng phó với rủi ro tiềm ẩn tiềm ẩn xâm lược của nước ngoài, cơ quan ban ngành sở tại Lý – Trần đặc biệt quan tâm đến việc xây dựng lực lượng vũ trang của tớ. Lực lượng vũ trang đó gồm có quân chính quy của triều đình, quân địa phương của những lộ, phủ, giả binh của vương hầu và dân binh, hương binh ở làng xã. Cấm quân là lực lượng quân đội thường trực nòng cốt của trung ương, được coi trọng phát triển và thường xuyên túc trực bảo vệ kinh đô. Quân đội nhà nước Đại Việt là quân đội chính quy, đã đạt đến một trình độ tổ chức, trang bị, huấn luyện và chỉ huy tốt. Các lực lượng vũ trang thời Lý – Trần đã đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ cơ quan ban ngành sở tại và đã lập nhiều chiến công rực rỡ trong công cuộc đánh giặc giữ nước.
VĂN HÓA THỜI LÝ – TRẦN
Các yếu tố tác động đến tư tưởng – văn hóa thời Lý – TrầnSau hơn 1000 năm Bắc thuộc, với sự đấu tranh kiên trì và can đảm và mạnh mẽ và tự tin, nhân dân ta đã giành lại được độc lập hoàn toàn. Từ sự nghiệp tự cường của tớ Khúc (905) họ Dương và tiếp đó là cuộc kháng chiến chống quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng của Ngô Quyền thắng lợi (năm 938) quốc gia phong kiến độc lập tự chủ chính thức ra đời. Từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XIX (trước khi tiếp xúc với những ảnh hưởng của nền văn minh phương Tây), nhân dân ta đã xây dựng được một đất nước vững mạnh, có một nền văn hoá riêng, phát triển. Nền văn hoá rực rỡ đó nảy sinh và tồn tại đa phần trong thời đại nước ta mang tên Đại Việt có kinh đô là Thăng Long, do đó được mệnh danh là văn hoá Đại Việt hay văn hoá Thăng Long và mới gần đây là văn minh Đại Việt.
Đất nước bước vào kỉ nguyên độc lập tự chủ – Đây đó đó là vấn đề kiện thuận lợi để nhân dân ta bắt tay vào công cuộc xây dựng và phát triển đất nước sau những tháng năm dài dưới ách đô hộ ngoại bang. Đặc biệt là từ sau cuộc dẹp loạn 12 sứ quân của Đinh Tiên Hoàng, nên thống nhất đất nước được Phục hồi và cũng cố thêm một bước dưới thời Tiền Lê Năm 1010 Lý Công Uẩn lên ngôi, trong “Chiếu dời đô” đã viết: “Đô cũ của Cao Vương (tức Cao Biền ) ở thành Đại La, giữa khu vực trời đất, hoàn toàn có thể rồng cuộn, hổ ngồi, ở giữa Nam – Bắc – Đông – Tây, tiện hình thế núi non sau trước, đất rộng mà phẳng phiu, chỗ cao mà sáng sủa, muôn vật rất thịnh mà phồn vinh. Xem khắp nước Việt, chỗ ấy là hơn hết; thực là nơi hội họp của bốn phương, là nơi thương đô của kinh sư muôn đời “. Việc đời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long là một bước tiến mới, thể hiện sự trưởng thành của ý thức dân tộc bản địa và của giai cấp thống trị dân tộc bản địa. Cũng từ đây Thăng Long đã trở thành trung tâm kinh tế tài chính, chính trị, văn hoá của nước Đại Việt và Việt Nam sau này.
Thời độc lập tự do của quốc gia Đại Việt kéo dãn gần 1000 năm (từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX) đây là thời kì độc lập lâu dài nhưng không phải độc lập trong thanh bình mà luôn luôn phải đối phó với giặc ngoại xâm. Hơn 9 thế kỉ, nhân dân Đại Việt đã phải 8 lần đứng dậy cầm vũ khí chống giặc ngoại xâm : hai lần kháng chiến chống Tống thời Tiền Lê và Lý, ba lần kháng chiến chống quân Mông – Nguyên đời Trần, cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Minh ở đầu thế kỉ XV do Vương triều Hồ lãnh đạo; 10 năm “nếm mật nằm gai” của nghĩa quân Lam Sơn đã quét sạch quân Minh ra khỏi bờ cõi; kháng chiến chống quân xiêm. Thanh ở thế kỉ XVIII. Chính môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường trong độc lập , trong đấu tranh đó đã có tác động đến tâm tư tình cảm của con người Việt Nam. Lòng yêu nước đã trở thành tình cảm và tư tưởng cao qúy nhất và sâu sắc nhất của tớ. Điều này sẽ không riêng gì có ảnh hưởng đến sự phát triển của nền văn hoá văn minh mà còn ảnh hưởng đến cả tư tưởng chủ yếu của nền văn hoá, văn minh đó. Nền văn minh Đại Việt có nguồn gốc sâu xa từ những truyền thống sản xuất chiến đấu của tổ tiên, được thừa kế những di sản văn hoá, văn minh hoá của thời kì Văn Lang – Âu Lạc và của hàng nghìn năm đấu tranh chống Bắc thuộc. Vì vậy nó càng có điều kiện phát huy và phát triển trong thực trạng đất nước hoà bình.Trong xã hội Lý – Trần, nền kinh tế tài chính nông nghiệp giữ vai trò chủ yếu và là cơ sở của mọi hoạt động và sinh hoạt giải trí trong nước. Chính quyển phong kiến coi trọng nghề nông và đề ra nhiều chủ trương chăm sóc phát triển nông nghiệp. Sức lao động và sức kéo trong nông nghiệp được nhà nước bảo vệ. Nông dân có ruộng cày, xóm làng ồn định. Quân lính được thay phiên nhau về tham gia tài xuất theo chủ trương Ngụ binh ư nông.
Các khu công trình xây dựng khẩn hoang và thủy lợi được tiến hành hằng năm, quy mô ngày một lớn. Thời Lý, nhiều đoạn đê quan trọng dọc theo những sông lớn, nhất là đê Cơ Xá (đê sông Hồng) được đắp. Năm 1248, triều Trần ra lệnh cho những lộ đắp đê từ đầu nguồn đến bờ biển gọi là đê quai vạc. Đến đời Trần, khối mạng lưới hệ thống đê sông Hồng và những sông lớn ở Bắc Bộ và bắc Trung Bộ đã hoàn hảo nhất. Chức hà đê chánh và phó sứ được đặt để quản lý và trông coi đê điều. Nhiều kênh ngòi được đào và khơi sâu thêm. Những khu công trình xây dựng đó đã tạo ra những điều kiện tốt cho việc phát triển kinh tế tài chính nông nghiệp. Sứ thần nhà Nguyên là Trần Phu đã ghi lại rằng: “Ở Đại Việt lúa mỗi năm chín bốn lần, tuy vào giữa ngày đông mà mạ vẫn mườn mượt”1.
Từ thời Trần: nhà nước khuyến khích khai thác đất hoang lập thành những trang trại lớn. Các khu định cư và những vùng đất canh tác mới xuất hiện. Ở những lộ có đặt chức đồn điền chánh và phó sứ để quản lý, đôn đốc việc khẩn hoang. Năm 1266, vua xuống chiếu được cho phép những vương, công chúa, phò mã, cung phi chiêu tập dân nghèo không còn đất làm nô tỳ, đi khai hoang ven biển lập những điền trang. Thời kỳ này xuất hiện một quy mô kinh tế tài chính mới, đó là kinh tế tài chính điền trang.
Sự phát triển của kinh tế tài chính điền trang thái ấp cùng với việc được cho phép những vương hầu quý tộc xây dựng phủ đệ và lực lượng vũ trang riêng vừa có ý nghĩa kinh tế tài chính vừa có ý nghĩa quân sự, càng tăng thêm thế nước, cơ quan ban ngành sở tại có thêm lực lượng vật chất để bảo vệ vương quyền và phòng giữ đất nước.
Đây là thời kì hình thành của chính sách phong kiến (từ thế kỉ X) tiến tới xác lập (ở thế kỉ XV) và từ thế kỉ XVI trở về sau, những quan hệ sản xuất phong kiến đã trở thành những quan khối mạng lưới hệ thống trị và ngày càng được củng cố. Sự thực đó đã dẫn đến tình trạng Đại Việt bị chia cắt làm hai miền: Đàng trong và Đàng ngoài với sự tồn tại của những tập đoàn thống trị rất khác nhau. Nguy cơ ngoại xâm bị đẩy lùi. Thay vào đó là những cuộc trận chiến tranh phong kiến, việc mở rộng lãnh thổ xuống phương nam. Đến giữa thế kỉ XVIII, việc sáp nhập miền đất Nam bộ ngày này vào lãnh thổ Đại Việt đã cơ bản hoàn thành xong và ở đầu cuối là xích míc đấu tranh giai cấp… Sau hơn 200 năm chia chắt, chính sách phong kiến đã ngưng trệ sự phát triển của toàn xã hội và đã đến lúc phải thống nhất đất nước trong tình hình mới.
Hoàn cảnh xã hội đó đã ảnh hưởng sâu sắc đến sực phát triển của nền văn hoá và văn minh Đại Việt.
Những mặt khác, trong điều kiện hoá bình, dân số vẫn ngày càng tăng lên. Đó là một trong những nhu yếu dẫn đến việc khẩn hoang những vùng đất ven biển và đặc biệt là vùng đất phía nam, đang từng bước sáp nhập vào lãnh thổ Đại Việt. Điều nó lại dẫn đến sực ngày càng tăng nhu yếu về công cụ sản xuất, xây dựng nhà cửa, làng xóm, về những dụng cụ thiết yếu và những thức ăn hằng ngày. Mặc khác, việc mở rộng lãnh thổ Đại Việt. Điều nó lại dẫn đến sự ngày càng tăng nhu yếu về công cụ sản xuất xây dựng nhà cửa, làng xóm, về những dụng cụ thiết yếu và thức ăn hằng ngày. Mặc khác, việc mở rộng lãnh thổ về phía Nam cũng làm tăng thêm những sản phẩm mới của đất đai, núi rừng, sông biển. Thủ công nghiệp do đó phát triển lên một bước về cả hai mặt: kĩ thuật và quy mô sản phẩm. Đó là cơ sở quan trọng để mở rộng hơn thế nữa sự phân công lao động xã hội, tạo tiền đề cho việc gia đời của những đô thị.Dưới thời Lý – Trần, những nghề thủ công trong nước được tạo điều kiện phát triển. Đó là những nghề truyền thống như dệt, gốm sứ, luyện kim, mỹ nghệ, chạm khắc, đúc đổng, v.v… Trong nông thôn Đại Việt xuất hiện những làng thủ công chuyên sản xuất những sản phẩm truyền thống của tớ, như nghề dệt lĩnh ở Trích Sài (Tp Hà Nội Thủ Đô); nghề dâu ở Nghi Tàm (Tp Hà Nội Thủ Đô); nghề dệt ở Từ Sơn (Hà Bắc); nghề làm nón ở Ma Lôi (Hải Hưng)… Kinh thành Thăng Long có 61 phường, mỗi phường làm một nghề thủ công, phố xá marketing thương mại những sản phẩm ngày một sầm uất. Từ thời Lý, nhà nước đã áp dụng những giải pháp tạo điều kiện cho những nghề thủ công trong nước phát triển. Chẳng hạn, mở lớp dạy dệt gấm cho những cung nữ và khuyến khích dùng những sản phẩm thủ công nội địa. Năm 1040, Lý Thái Tông đã ra lệnh phát gấm vóc trong kho để may lễ phục cho vua quan, cấm mua gấm vóc của nhà Tống. Nghề dệt lụa của Đại Việt vì thế mà đã trở thành nổi tiếng trong vùng với đủ những thứ vải, lụa, gấm vóc, the đoạn… có nhiều sắc tố và họa tiết trang trí đặc sắc. Nhu cầu vải mặc và một số trong những trang bị khác cho quân đội đã được nghề dệt trong nước đáp ứng.
Nghề gốm sứ có truyền thống từ lâu lăm, đến thời Lý đã tiến thêm một bước dài, đáp ứng nhiều vật dụng cho cung đình và nhu yếu ở những làng xã. Nghệ thuật gốm sứ thời Lý – Trần mang đậm sắc thái dân tộc bản địa, có trình độ thẩm mỹ cao và đạt tới đỉnh cao trong lịch sử phát triển của nó.
Nghề khai mỏ và luyện kim, đa phần là đồng và sắt, đã đáp ứng thỏa mãn nguyên vật liệu cho nhà nước đúc tiền, đúc chuông, tượng, những nông cụ cũng như những thứ binh khí, chiến cụ trang bị cho quân đội.
Đường giao thông vận tải thủy, bộ trong nước được mở mang và phát triển đồng thời với những phương tiện vận chuyển như nhiều chủng loại thuyền lớn, nhỏ, tạo điều kiện tốt không riêng gì có đối với sự phát triển giao lưu kinh tế tài chính mà còn cho công cuộc phòng giữ đất nước, là cơ sở tốt để nhà nước lôi kéo, sử dụng khi có trận chiến tranh.
Nhà nước Lý – Trần không hạn chế ngoại thương, nhưng luôn luôn có những giải pháp quản lý rất ngặt nghèo để đề phòng âm mưu thám thính của người nước ngoài, nhằm mục đích bào vệ bảo mật thông tin an ninh trong nước.
Những thành tựu trên nghành kinh tế tài chính đã tạo ra những cơ sở vật chất vững vàng cho việc tồn tại quốc gia độc lập tự chủ và mở ra những điều kiện thuận lợi cho việc phát triển nền văn hóa dân tộc bản địa.
Sự phát triển của giáo dục đã có tác dụng lớn. Do yêu cầu của việc xây dựng cỗ máy quan lại, giáo dục ngày càng phát triển. Từ cuối đời Trần, đặc biệt sang thời Lê Sơ, khoa cử đã trở thành một trong những phương thức tuyển lựa quan lại đa phần của triều đình Phong kiến. Sang thế kỉ XVII, XVIII, hầu hết những làng ở Đàng ngoài và sau đó ở Đàng trong đều có những lớp học tự do những thầy đồ phục trách. Làng đã dành một số trong những ruộng (gọi là học điền) phục vụ việc nuôi thầy và khuyến khích học tập. Lệnh thành lập những trường công ở xã thời Tây Sơn tuy không được thực hiện nhưng có tác dụng khuyến khích, rất lớn. Khi Nho giáo suy đổi, đấu tranh giai cấp tăng lên thì giáo dục trở thành điều quan trọng để nhân dân nói lên những nguyện vọng, tâm tư và tình cảm của tớ .
Cùng với sự vững mạnh về chính trị và kinh tế tài chính, những vương triều Lý, Trần, Hồ đã tận mắt tận mắt chứng kiến một sự phát triển rực rỡ về văn hoá. Đây là quá trình thịnh đạt của nền văn hóa Đại Việt. Như Lê Quý Đôn đã nhận định “Nước Nam Ở hai triều Lý, Trần nổi tiếng là văn minh”.
Đây là những thế kỷ phục hưng của nền văn hóa Việt cổ bản địa (văn minh Văn Lang – Âu Lạc) trên nền tảng của sự việc Phục hồi độc lập dân tộc bản địa và sự giữ vững độc lập lãnh thổ quốc gia qua những cuộc kháng chiến của Đại Việt chống Tống, Nguyên thắng lợi. Vị thế độc lập về chính trị – dẫn đến ý thức độc lập về văn hóa “Nam Bắc đều chủ nước mình, không phải noi nhau” (lời Trần Nghệ Tông). Chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc bản địa, ý thức tìm về cội nguồn đã thấm đậm trong môi trường tự nhiên thiên nhiên văn hóa thời Lý -Trần.
Cùng với sự phục hưng, văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đã trở nên phong phú và phát triển ở một tầm cao mới qua một quá trình tiếp biến và tích hợp văn hóa. Trên cơ sở cốt lõi của nền văn hóa Việt cổ, với tư cách là những vương triều phong kiến độc lập, những triều đình Lý, Trần đã tự nguyện, dữ thế chủ động tiếp thu và cải biến những yếu tố của văn hóa Đông Á Trung Hoa, cũng như của nền văn hóa Champa phương Nam chịu ràng buộc Ấn Độ, tích hợp vào nền văn hóa dân tộc bản địa. Tuy nhiên thời điểm hiện nay, những ảnh hưởng văn hóa ngoại sinh gia nhập còn ở mức độ hạn chế, được gạn lọc luyện hợp thành những yếu tố nội sinh.
Cũng như về mặt xã hội, văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đã pha trộn và hỗn dung Một trong những yếu tố Nam Á và Đông Á trong một vị thế cân đối văn hóa. Sự cân đối đó thể hiện trong tính đối trọng lưỡng nguyên và đan xen giữa Phật, Đạo và Nho, giữa văn hóa dân gian làng xã và văn hóa quan liêu cung đình. Xu hướng phát triển là từ yếu tố vượt trội của văn hóa Nam Á dân gian Phật giáo trong thời kỳ đầu chuyển dần sang sắc thái văn hóa Đông Á quan liêu Nho giáo trong quá trình cuối.
Tôn giáo tín ngưỡng
Nhìn chung, những nhà nước Lý – Trần đã chủ trương một chủ trương khoan dung hòa hợp và chung sống hòa bình Một trong những tín ngưỡng tôn giáo như tín ngưỡng dân gian, Phật, Đạo, Nho. Đó đó đó là hiện tượng kỳ lạ Tam giáo đồng nguyên, Tam giáo tịnh tồn ở thời kỳ này. Nói như Phan Huy Chú, “thời Lý – Trần, dù là chính nghĩa hay dị đoan đều được tôn chuộng, không phân biệt”. Trên nền tảng đó, nhìn chung những tín ngưỡng dân gian, Đạo giáo và đặc biệt là Phật giáo đã được tôn sùng.
Các tín ngưỡng dân gian truyền thống như tín ngưỡng thần linh, vật linh, tục thờ Mẫu, tục sùng bái anh hùng, pha trộn với Đạo giáo đã được tự do phát triển và khuyến khích. Trong hai tác phẩm Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái, rất nhiều vị thiên thần và nhân thần, những anh hùng và danh nhân đã được truyền thuyết hóa và tôn vinh. Theo dã sử, đời Lý Thần Tông, có Trần Lộc, nhờ vào những tín ngưỡng dân gian đã lập nên đạo Nội tràng. Hình tượng Phật Mẫu Man nương (có nguồn gốc từ chùa Dâu) đã được sùng bái, thờ cúng ở rất nhiều nơi.
Các đạo sĩ Đạo giáo đã giữ một vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh thời Lý – Trần. Họ được triều đình mời đi trấn yểm những núi sông trong nước, vào cung làm lễ tống trừ ma quỷ đêm 30 Tết, làm phép cầu đảo chống hạn, trừ sâu lúa, giảng giải cho vua về phép tu luyện. Những đạo sĩ nổi tiếng là Thông Huyền, Hứa Tông Đạo Huyền Vân. Một số đạo sĩ kiêm thiền tăng như Trần Tuệ Long, Trịnh Trí Không, Nguyễn Bình An. Một số đạo quán đã được xây dựng như Thái Thanh cung, Cảnh Linh cung, Ngã Nhạc quán. Đạo học, cùng với Phật học và Nho học đã được đưa vào nội dung những kỳ thi Tam giáo.
Đạo Phật là tôn giáo thịnh đạt nhất trong xã hội thời Lý- Trần, được coi như một Quốc giáo. Hầu hết những vua Lý (Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông, Thần Tông, Anh Tông) và nhiều vua Trần (Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông) đều sùng Phật, sai dựng chùa tháp, tô tượng đúc chuông, dịch kinh Phật, soạn sách Phật…. Như năm 1031, vua Lý xuống chiếu phát tiền, thuê thợ làm chùa quán ở những hương ấp, tất cả 150 chỗ. Nhiều quý tộc tôn thất đã quy Phật như Hoàng hậu Ỷ Lan, Tuệ Trung thượng sĩ Trần Tung. Khắp nơi, nhiều chùa chiền đã được xây dựng như những chùa Diên Hựu (Một Cột), Phật Tích, Long Đội, Báo Thiên, Bối Khê, Thái Lạc, Phổ Minh, cụm quần thể chùa tháp ở Yên Tử. Phần lớn những khu công trình xây dựng này đã được nhà nước tài trợ. Đông đảo quần chúng dân dã trong làng xã nô nức theo đạo Phật. Lê Quát sống vào cuối đời Trần, nhận xét :”Từ trong kinh thành cho tới ngoài châu phủ, kể cả những nơi thôn cùng ngõ ngách, không bảo mà người ta cứ theo, không hẹn mà người ta cứ tin, hễ nơi nào có nhà tại là ắt có chùa chiền… Dân chúng quá nửa nước là sư…”.
Thời Lý – Trần, có rất nhiều vị sư tăng nổi tiếng trong toàn nước, có uy tín và địa vị chính trị- xã hội. Có thể kể những nhà sư Vạn Hạnh, Mãn Giác, Viên Thông, Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không, Giác Hải, Pháp Loa Huyền Quang. Có 3 tông phái đa phần: Tịnh Độ tông thờ đúc Phật Adiđà, chú trọng đến lễ thức lên chùa lễ Phật, phổ biến trong quần chúng dân dã làng xã; Mật tông là tông phái Phật giáo có sử dụng nhiều phép lạ, phần nào có ảnh hưởng của Đạo giáo (như những nhà sư Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không) ; Thiền tông vốn có truyền thống từ lâu, là tông phái có thế lực lớn số 1, chú trọng đến thiền định về tư tưởng, chủ trương Phật tại Tâm, được những giới quý tộc, trí thức hâm mộ. Có 2 phái Thiền tông chính: Phái Thảo Đường do Lý Thánh Tông sáng lập, có nơi trụ trì đó đó là chùa Khai Quốc (Trấn Quốc, Tp Hà Nội Thủ Đô); phổ biến hơn hết là phái Trúc Lâm, do 3 vị tổ sáng lập:Trần Nhân Tông (tức Điều Ngự Giác Hoàng), Pháp Loa và Huyền Quang, nơi trụ trì đó đó là cụm chùa ở núi Yên Tử (Đông Triều, Quảng Ninh).
Nhà nước Lý – Trần tôn chuộng đạo Phật, trong toàn cảnh của sự việc khoan dung, hòa hợp tôn giáo “Tam giáo đồng nguyên”, đa phần là sự việc phối hợp giữa Phật và Nho, giữa giáo lý và thực tiễn đời sống. Trần Thái Tông nói : “Đạo giáo của đức Phật là để mở lòng mê muội, là con phố tỏ rõ lẽ tử sinh. Còn trách nhiệm nặng nề của tiên thánh tà đặt mực thước cho tương lai,nêu khuôn phép cho hậu thế”. Trần Nhân Tông thì chủ trương “Sống với đời, vui vì đạo” (Cư trần lạc đạo). Đạo Phật thời Lý – Trần đã ảnh hưởng đến đường lối cai trị của Nhà nước (chủ trương thân dân, khoan dung), là đối trọng tư tưởng của Nho giáo, tạo nên thế cân đối tôn giáo.
Cuối thời Trần, khi Nho giáo và Nho học phát triển, trong điều kiện xuất hiện một bộ phận tăng ni biến chất và thoái hóa, Phật giáo đã bước đầu bị một số trong những nho sĩ như Lê Văn Hưu, Lê Quát, Trương Hán Siêu bài xích. Hồ Quý Ly ra lệnh sa thải bớt tăng đồ, ai chưa tới 50 tuổi phải hoàn tục.
Tuy nhiên, ảnh hưởng của Phật giáo vẫn rất sâ đậm trong xã hội, nhất là trong những làng xã.
Cùng tồn tại với Phật giáo, nhưng Nho giáo thòi Lý – Trần đã có xu hướng phát triển ngượ lại với Phật giáo. Trong khi thế lực Phật giáo có khunh hướng suy giảm dần, thì thế lực của Nho giáo lại ngày càng tăng tiến, từ chỗ lúc đầu mới chỉ là một nền văn hóa giáo dục được nhà nước phong kiến đồng ý trên nguyên tắc dùng làm học thuyết trị nước tới chỗ sau đó (thời cuối Trần) đã trở nên một ý thức hệ đang trên đà thống trị xã hội.
Nho giáo được gia nhập vào Việt Nam từ đầu thời Bắc thuộc dưới một phương thức giao lưu văn hóa cưỡng chế, vì vậy, trong hơn 10 thế kỷ, nó vẫn chỉ là một lớp váng mỏng dính đọng lại trong tầng lớp ưu tú, ảnh hưởng xã hội rất nhỏ bé. Đến thời Lý – Trần, nó đã trở thành một nhu yếu tư tưởng thiết yếu cho việc xây dụng một thiết chế quân chủ tập quyền theo quy mô Đông Á Trung Hoa, cũng như những nguyên tắc cơ bản của phép trị nước, trong đó một giải pháp kế hoạch là chính sách khoa cử. Do vậy, những nhà vua sùng Phật thời Lý – Trần vẫn cần đến một sự tương hỗ của Nho giáo. Trần Thái Tông nói: “Bậc đại thánh và đại sư đời trước không khác gì nhau. Như thế đủ biết đạo giáo của Đức Phật phải nhờ đến tiên thánh [chỉ Khổng Mạnh] mà truyền lại cho đời…”.
Thời Lý, Nho giáo được nhà nước đồng ý, nhưng vẫn giữ một vị trí khá nhã nhặn. Năm 1070,Văn Miếu được xây dựng, thờ Chu Công, Khổng Tử và những vị tiên hiề, làm nơi dạy học Hoàng Thái tử. Năm 1075, nhà Lý tổ chức khoa thi Thái học viên đầu tiên, người đỗ đầu là Lê Văn Thịnh;năm 1076, mở trường Văn Miếu. Đến năm 1086, Triều đình lập Hàn lâm viện, nho sĩ Mạc Hiển Tích được tuyển bổ làm Hàn lâm học sĩ. Qua thời Trần, Nho giáo và Nho học khởi sắc hơn. Nhiều trường Nho học được mở, khoa cử đều kỳ hơn. Các vua Trần đã nỗ lực dung hòa Phật – Nho trong đường lối trị nước. Tầng lớp nho sĩ ngày một phát triển, trong đó có những khuôn mặt nổi bật như Lê Văn Hưu, Đoàn Nhữ Hài, Nguyễn Trung Ngạn, Trương Hán Siêu, Mạc Đĩnh Chi, Chu Văn An… Họ đã từ từ tham chính, nắm giữ những chức vụ trọng trách trước đây chỉ dành riêng cho tầng lớp quý tộc tông thất. Trường hợp của Đoàn Nhữ Hài, từ một nho sinh giúp vua làm tờ biểu tạ tội, sau được thăng đến chức Hành khiển, là một ví dụ tiêu biểu.
Thời cuối Trần, quá trình Nho giáo hóa đời sống chính trị – xã hội đã ra mắt một cách quanh co phức tạp. Một mặt, một số trong những Nho sĩ đã nhiệt thành cổ vũ tuyên truyền cho đạo Nho và quy mô Nho giáo, bài xích Phật giáo. Trương Hán Siêu tuyên bố: “Đã là người sĩ đại phu, nếu không phải đạo Nghiêu Thuấn, không bày tỏ, không phải đạo Khổng Mạnh, không trước thuật…”. Nhóm nho sĩ Lê Quát, Phạm Sư Mạnh đề nghị triều đình tiến hành cải cách thể chế theo hướng Nho giáo hóa, mô phỏng thiết chế Trung Hoa nhà Minh. Mặt khác, quá trình Nho giáo hóa đã gặp sự phản ứng từ nhiều phía, trước hết từ chính bản thân mình một số trong những vua Trần. Minh Tông nhận định rằng “nhà nước đã có phép tắt nhất định, Nam Bắc rất khác nhau”. Nghệ Tông nhất quyết phản bác: “Triều trước [nhà Lý] dựng nước , có luật pháp, chính sách riêng, không theo quy chế của nhà Tống, là vì Nam Bắc, nước nào làm chủ nước đó, không phải bắt chước nhau. Khoảng năm Đại Trị [đời Trần Dụ Tông] bọn học trò mặt trắng được dùng, không hiểu ý nghĩa sâu xa của việc lập pháp, đem phép cũ của tổ tông thay đổi theo tục phương Bắc như về y phục, âm nhạc… thật không kể xiết”. Và nhà vua này chủ trương bảo lưu thể chế cũ.
Ở những làng xã, quá trình Nho giáo hóa lại càng mờ nhạt hơn. .Dân chúng vẫn sống theo những phong tục truyền thống, chưa bị ràng buộc bởi những quy phạm Nho giáo. Sứ giả Trung Quốc Trần Cương Trung sang Việt Nam đời Trần nhận định : “Dân chúng vẫn giữ những phong tục rất nông nổi. Không nghe biết lễ nhạc Trung Hoa”. Nho thần Lê Quát phàn nàn : “Ta thuở trẻ đọc sách, ít nhiều hiểu đạo thánh hiền để giáo hoá dân chúng, mà rút cuộc vẫn không được một hương nào tin theo. Ta thường dạo xem sông núi, vết chân trên khắp nửa thiên hạ, đi tìm những học cung, văn miếu mà chưa hề thấy một ngôi nào. Đó là vấn đề khiên ta vô cùng hổ thẹn.”
Trong khuôn khổ những cải cách của tớ nhằm mục đích xây dựng một nhà nước trung ương tập quyền mạnh, Hồ Quý Ly đã đẩy mạnh quá trình Nho giáo hóa xã hội Đại Việt như cho dịch và chú giải những Kinh Thư, Kinh Thi, mở trường Nho học ở những địa phương và tổ chức thi Hương. Tuy nhiên, ở đây là một thứ Nho giáo thực dụng, không giáo điều và có phần sáng tạo độc lập, dung phù phù hợp với những tư tưởng Pháp gia nhằm mục đích nâng cao hiệu suất cao việc làm trị nước.
Giáo dục đào tạo, khoa cử
Thời đầu Lý, nền giáo dục Đại Việt hoàn toàn có thể đa phần là Phật học. Lý Công Uẩn đã học ở chùa Lục Tổ. Các sư tăng đồng thời cũng là những trí thức. Dần dần, cũng như Nho giáo, giáo dục khoa cử Nho học ngày càng phát triển.
Thời Lý – Trần, Nho học phát triển từ trên xuống dưới. Năm 1070, Văn Miếu được thành lập, cũng là nơi dành riêng để dạy học cho Hoàng Thái tử. Lúc đầu, khi mới mở trường Văn Miếu (1076), chỉ có những quý tộc quan liêu và con em của tớ được theo học. Nhìn chung, việc giáo dục Nho học ở thời Lý còn tương đối hạn chế.
Giáo dục đào tạo Nho học đã có nhiều tiến bộ dưới thời Trần. Văn Miếu, với những tên gọi mới (Quốc tử viện, Quốc học viện chuyên nghành) đã được củng cố và mở rộng đối tượng học tập. Năm 1236, đặt chức Thượng thư tri Quốc tử viện, đưa con em của tớ văn thần và tụng thần [chức quan tư pháp] vào học. Năm 1253, Nhà nước sai sửa sang Quốc học viện chuyên nghành, đắp tượng Không Tử, Chu Công và Mạnh Tử, vẽ tranh Thất thập nhị hiền để thờ, lại xuống chiếu vời Nho sĩ trong nước đến Quốc tử viện giảng Tứ thư lục kinh. Năm 1272, xuống chiếu tìm người tài giỏi, đạo đức, thông hiểu kinh sách làm Tư nghiệp Văn Miếu, hoàn toàn có thể giảng bàn ý nghĩa của Tứ thư, Ngũ kinh sung vào hầu nơi vua đọc sách.
Ngoài Quốc tử viện là một loại trường Nho học cấp cao, thời Trần còn một số trong những trường Nho học khác. Ta hoàn toàn có thể kể : trường phủ Thiên Trường, trường Lạn Kha thư viện (ở chùa Phật Tích), trường của Chiêu quốc vương Trần Ích Tắc và trường Cung Hoàng của Nho sĩ Chu Văn An, trước đó đã từng giữ chức Tư nghiệp Văn Miếu. Năm 1397, triều đình lại đã chính thức sai đặt nhà học và chức học quan (được nhà nước trợ cấp phần ruộng công thu hoa lợi) ở những lộ phủ địa phương như Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Đông, với hiệu suất cao là “giáo hóa dân chúng, giữ.gìn phong tục, dạy bảo học trò thành tài nghệ, chọn người ưu tú tiến cử lên triều đình”.
Cùng với giáo dục, khoa cử ở Đại Việt đã có từ thời Lý. Năm 1075, mở khoá thi Minh kinh bác sĩ Nho học đầu tiên. Lê Văn Thịnh người Bắc Ninh là người đỗ đầu Thái học viên (Tiến sĩ sau này), được đưa vào giúp vua học, sau này thăng đến chức Thái sư. Tuy nhiên, Nho học và khoa cử thời Lý vẫn chưa ổn định. Sau vụ Lê Văn Thịnh bị buộc tội mưu phản (hoàn toàn có thể là kết quả của một âm mưu chống Nho học của những thế lực Phật giáo), khoa cử hầu như đã bị đình hoãn lại. Cả triều Lý có 3 khoa thi. Năm 1195, nhà Lý có mở khoa thi Tam giáo (Nho, Phật, Đạo), loại thi này còn tồn tại đến đầu thời Trần.
Các kỳ thi Thái học viên đời Trần được tổ chức quy củ và thường xuyên hơn, niên hạn là 7 năm một kỳ. Cả thời Trần có tất cả 14 khoa thi (10 khoa chính thức và 4 khoa phụ), lấy đỗ 282 người đại khoa, có học vị Thái học viên. Năm 1374, có tổ chức thi Đình cho những tiến sĩ. 3 người đỗ đầu được gọi là Tam khôi: Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa. (Sau đặt thêm một học vị cấp cao nữa là Hoàng giáp). Có thuở nào gian. nhà Trần đã phân thành hai loại Trạng nguyên: Kinh Trạng nguyên và Trại Trang nguyên (dành riêng cho vùng Thanh – Nghệ). Các vị tân khoa được nhà vua trọng đãi: ban mũ áo, dự yến tiệc, được dẫn đi thăm kinh thành Thăng Long trong 3 ngày. Có một số trong những người dân đỗ đại khoa khi tuổi đời còn rất trẻ: Trạng nguyên Nguyễn Hiền (l3 tuổi), Bảng nhãn Lê Văn Hưu (18 tuổi), Thám hoa Đặng Ma La (14 tuổi), Hoàng giáp Nguyễn Trung Ngạn (16 tuổi).
Quy trình và nội dung khoa cử đời Trần lúc đầu gồm 4 kỳ, lần lượt là những bài thi : ám tả cổ văn, kinh nghĩa và thơ phú, chiếu chế biểu và đối sách (văn sách). Năm 1397, Hồ Quý Ly cải cách thi cử. Nội dung của 4 kỳ thi bỏ ám tả cổ văn và được sắp xếp lại : kinh nghĩa, thơ phú, chiếu chế biếu và văn sách. Đồng thời, khởi đầu tổ chức thi Hương ở địa phương.
Khoa cử được tiếp tục dưới triều Hồ (2 khoa). Nguyễn Trãi là người thi đỗ Thái học viên năm 1400. Hồ Hán Thương đã tiếp tục cải cách thi cử, đưa thêm vào môn toán và viết chữ.
Văn học nghệ thuật và thẩm mỹ
Văn học thời Lý- Trần phản ánh những tư tưởng và tình cảm của con người thời đại, nhìn chung mang nhiều yếu lố tích cực, sáng sủa của những vương triều đang ở thế đi lên. Cơ sở tư tưởng của nó là Phật giáo và Nho giáo. Có 2 dòng văn học chính : văn học Phật giáo và văn học yêu nước dân tộc bản địa.
Tư tưởng Phật giáo trong thơ văn Lý – Trần đa phần là tư tưởng của phái Thiền tông. Nó gồm có những tác phẩm về triết học và những cảm hứng Phật giáo, cùng là những tác phẩm về lịch sử Phật giáo thời Lý – Trần. Nhiều bài thơ phú, kệ, minh do những sư tăng trí thức viết, bàn về những khái niệm sắc – không, tử – sinh, hưng – vong, quan hệ giữa Phật và Tâm, đạo và đời, con người và thiên nhiên, phản ánh sự minh triết và niềm sáng sủa của thành viên trong môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường và thời đại. Sư Mãn Giác để lại những câu thơ nổi tiếng về cảm hứng đó.
“Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận
Đình tiền tạc dạ nhất chi mai”
(nghĩa là : Chớ tưởng xuân tàn hoa rụng hết
Đêm qua sân trước nở cành mai)
Một số nhà vua và quý tộc sùng Phật đã biên soạn những tác phẩm về giáo lý nhà Phật như những cuốn Khóa hư lục, bài Thiền tông chi nam của Trần Thái Tông, Thiền lâm thiết chủy ngữ lục của Trần Nhân Tông, Tuệ trung thượng sĩ ngữ lục của Trần Tung. Về lịch sử Phật giáo có những cuốn Thiền uyển tập anh ngữ lục, Tam tổ thực lục nói về thiền phái Trúc tâm. Một số cuốn sách, cùng với những bản kinh Phật giáo, đã được nhà nước cho đem khắc in và phổ biến.
Dòng thơ văn yêu nước, dân tộc bản địa đã và đang giữ một vị trí rất quan trọng trong thơ văn Lý – Trần. Nó phản ánh tinh thần quật cường, can đảm và mạnh mẽ và tự tin chống giặc, lòng trung quân ái quốc cũng như lòng tự hào dân tộc bản địa qua những cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Thuộc loại này hoàn toàn có thể kể bài thơ Nam quốc sơn hà của Lý Thường Kiệt, Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn, bài Phú sông Bạnh Đằng của Trương Hán Siêu, hoặc những bài thơ của vua tôi nhà Trần trong cuộc kháng Nguyên như 2 câu thơ nổi tiếng của Trần Nhân Tông:
“Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã
Sơn hà thiên cổ điện kim âu”
(Xã tắc hai phen chồn ngựa đá
Non sông ngàn thuở vững âu vàng)
Một số tác phẩm đã nói lên ý thức tìm về cội nguồn, sưu tập những truyền thuyết, thần tích nói về lịch sử và nhân vật lịch sử thời quốc sơ Văn Lang – Âu Lạc cũng như những thời kỳ sau. Hai tác phẩm tiêu biểu là Việt Điện u linh của Lý Tế Xuyên và Lĩnh Nam chích quái của Trần Thế Pháp.
Tinh thần dân tộc bản địa cũng khá được thể hiện trong những bộ quốc sử. Có thể kể tới Việt sử cương mục và Việt Nam thế chí của Hồ Tông Thốc, Đại Việt sử lượt (hay Việt sử lược) của một tác giả khuyết danh. Nổi tiếng là bộ Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu, được xem là bộ chính sử đầu tiên của Việt Nam. Hai tác phẩm An Nam chí lược của Lê Trắc và Nam Ông mộng lục của Hồ Nguyên Trừng được viết ở Trung Quốc, cũng luôn có thể có nhiều đóng góp cho việc tìm hiểu lịch sử, nhân vật lịch sử điển chương và địa chí của Đại Việt thời Lý – Trần.
Một thành tựu quan trọng của văn học Lý- Trần là việc phổ biến chữ Nôm, vừa mang tính chất chất dân tộc bản địa (Nam Nôm), vừa mang tính chất chất dân gian (nôm na), cải biến và Việt hóa chữ Hán. Chữ Nôm lúc bấy giờ được gọi là “Quốc ngữ”, “ Quốc âm”.
Chữ Nôm hoàn toàn có thể đã xuất hiện từ lâu (thời Bắc thuộc) nhưng chưa phổ biến. Thời Lý, người ta hoàn toàn có thể tìm thấy một số trong những dấu vết chữ Nôm trên một số trong những chuông đồng (chùa Vân Bản, Đồ Sơn) và văn bia (bia chùa Báo Ân, Vĩnh Phúc). Đến thế kỷ XIII, chữ Nôm được phổ biến với giai thoại về Nguyễn Thuyên (sau được đổi là Hàn Thuyên) viết bài Văn tế cá sấu bằng văn Nôm. Một số tác giả khác được biết cũng sáng tác thơ văn bằng chữ Nôm như Nguyễn Sĩ Cố, Trần Nhân Tông, Mạc Đĩnh Chi, Chu Văn An (viết cuốn Quốc âm thi tập, nay không hề), Hồ Quý Ly. Chữ Nôm cũng khá được phổ biến trong dân gian như một số trong những câu vè châm biếm cuộc hôn nhân gia đình giữa Huyền Trân công chúa và vua Champa Chế Mân, hoặc việc Trần Nguyên Đán kết giao với Hồ Quý Ly. Một số câu thơ Nôm cũng thấy trong những cuốn Lĩnh Nam chích quái (truyện Hà Ô Lôi) hoặc trong Tam tổ thực lục (giai thoại về sư Huyền Quang và nàng Điểm Bích). Chữ Nôm còn được dùng để ghi chép một số trong những bản nhạc, ca khúc thời kỳ này.
Thời Lý – Trần – Hồ cũng để lại nhiều khu công trình xây dựng về nghệ thuật và thẩm mỹ kiến trúc- điêu khắc. Nhìn chung, kiến trúc thời Lý mang tính chất chất hoành tráng, quy mô; kiến trúc thời Trần mang tính chất chất thực dụng, khoẻ khoắn. Tinh thần Phật giáo đã thấm đượm trong những khu công trình xây dựng này.
Cung điện và thành quách là những khu công trình xây dựng kiến trúc do nhà nước đứng ra chỉ huy xây dựng, lôi kéo sức lực của dân chúng theo chính sách lao dịch, trưng tập và phần nào là lao động làm thuê.
Thành Thăng Long (với 3 vòng thành Đại La, Hoàng thành và Cấm thành) là khu công trình xây dựng kiến trúc lớn thời Lý – Trần. Hoàng thành mở ra 4 cửa: Tường Phù (Đông), Quảng Phúc (Tây), Đại Hưng (Nam) và Diệu Đức (Bắc). Thời Lý có những điện Càn Nguyên (sau đổi thành Thiên An), Tập Hiền, Giảng Võ, những cung Long Thuỵ, Thuỷ Hoa, lầu Chính Dương coi giờ giấc, điện Long Trì đặt chuông thỉnh nguyện ngoài thềm. Thời Trần có những hoàng cung Quan Triều (vua ở), Thánh Từ (Thượng hoàng ở), Thiên An (vua thao tác), Tập Hiền (tiếp sứ), Diên Hồng (mở hội nghị….). Hòa vào những hoàng cung là một cảnh sắc thiên nhiên được sắp xếp lộng lẫy và xứng hợp như những hồ, ngòi, vườn tược, cầu và cống, vườn bách thảo bách thú v.v… Một số lớn những hoàng cung được xây dựng được làm bằng gỗ, sơn son thếp vàng, đã bị hủy hoại qua trận chiến tranh.
Các hoàng cung ở khu Tức Mặc – Thiên Trường (Tỉnh Nam Định) là nơi những Thượng hoàng đời Trần lui về ở và thao tác. Thời đầu Trần, Phùng Tá Chu là người được giao trọng trách xây dựng khu hoàng cung này, được coi như một kinh đô thứ hai. Nổi tiếng nhất là hai cung Trùng Quang và Trùng Hoa. Chung quanh còn tồn tại những khu màn biểu diễn nghệ thuật và thẩm mỹ (múa hát, bơi thuyền, đánh cờ, múa bông) và khu kinh tế tài chính (chăn nuôi, chế biến, làm đồ gốm). Gạch ngói ở đây được in dòng chữ “Thiên Trường phủ chê”.
Thành nhà Hồ (An Tôn, Vinh Lộc, Thanh Hóa), còn gọi là Tây Đô, là khu công trình xây dựng kiến trúc đồ sộ và độc đáo bằng đá điêu khắc, xây dựng thời cuối Trần tồn tại qua 6 thế kỷ. Diện tích thành khá rộng (khoảng chừng 630.000 mét vuông), ngoài thành có lũy đất trồng tre gai, sát thành có hào nước sâu bảo vệ. Riêng tòa thành hiện còn đang cao gần 6m, xây ghép bằng những phiến đá tảng nguyên khối, có phiến dài 7m, nặng 17 tấn, với nhiều cửa vòm kiên cố, trên có vọng lâu. Trong thành còn tồn tại một số trong những di vật như những viên gạch đắp hoa, rồng đá, sấu đá.
Cùng với thành quách, thời Lý- Trần còn tồn tại những khu lăng mộ và phủ đệ. Nhà Lý có khu sơn lăng ở Đình Bảng (Bắc Ninh), nhà Trần có khu lăng mộ ở Long Hưng (Thái Bình) và An Sinh (Đông Triều), với nhiều tượng đá khắc họa hình người và muông thú. Các dinh thự của quý tộc đời Trần xây dựng ở những địa phương trấn trị, một số trong những có quy mô đồ sộ, như phủ đệ của Trần Quốc Khang Ở Diễn Châu (Nghệ An).
Chùa tháp là kiến trúc Phật giáo đặc biệt thời Lý- Trần. Chùa làng có số lượng rất nhiều, nhưng quy mô thường nhỏ, kiến trúc đơn giản. Một số ngôi chùa có kiến trúc độc đáo hoặc quy mô bề thế. Chùa Diên Hựu (Một Cột) ở Thăng Long mô phỏng hình ảnh một đóa hoa sen mọc trên hồ nước, hòa giải và hợp lý với cảnh sắc thiên nhiên. Chùa Phật Tích, Long Đội và quần thể chùa ở Yên Tử đều được xây dựng trên núi cao, cảnh trí kỳ vĩ. Chùa Thái Lạc và ‘Phổ Minh có những bức phù điêu chạm trổ độc đáo.
Tháp Phật có nguồn gốc từ những stupa ở Ấn Độ được biến cách, là những kiến trúc tưởng niệm, khá phổ biến ở thời Lý- Trần. Tháp Báo Thiên (nay không hề) xây dựng đời Lý, ở giữa kinh thành Thăng Long có 12 tầng. Những tháp đời Trần còn sót lại là tháp Phổ Minh (Tỉnh Nam Định) 14 tầng, tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc) 11 tầng. Tương truyền trong bảo tháp có tiềm ẩn tro xương của những vị sư tổ kết tinh lại, gọi là xá lị, như xá lị của Trần Nhân Tông trong lòng tháp Phổ Minh.
Điêu khắc và đúc tạo hình thời Lý-Trần có nhiều chủng loại tượng. chuông, vạc, những bức phù điêu. Ngoài những tượng Chu Công, Không Tử, Tứ Phối được bày trong Văn Miếu, phổ biến là những tượng Phật, nổi tiếng nhất là pho tượng đá Adiđà ở chùa Phật Tích và pho Di Lặc bằng đồng đúc ở chùa Quỳnh Lâm. Năm 1231, triều đình đã xuống chiếu sai tô tượng Phật để thờ ở tất cả những nơi có đình trạm (trạm nghỉ dọc đường). Năm l256, sai đúc 330 quả chuông. Những chuông đồng nổi tiếng là chuông chùa Sùng Khánh Báo Thiên (nặng 12000 cân) và chuông Quy Điền khổng lồ ở chùa Diên Hựu. Vạc đồng lớn ở chùa Phổ Minh cũng là một sản phẩm đúc nổi tiếng, được người Trung Quốc xếp vào khuôn khổ “An Nam tứ đại khí” (chỏm tháp Báo Thiên, chuông Quy Điền, vạc Phổ Minh, tượng Quỳnh Lâm).
Các bức phù điêu đời Lý- Trần phần lớn đều chạm khắc những hình tượng Phật giáo (toà sen, lá đề, sóng nước), hình tượng những tiên nữ múa hát, những hình tượng rồng uốn khúc (loại rồng giun đơn giản và khoẻ khoắn). Các bức phù điêu chạm khắc gỗ nổi tiếng ở chùa Thái Lạc và chùa Phổ Minh. Tại khu lăng vua Trần, có nhiều tượng người và thú vật bằng đá điêu khắc. Trong điêu khắc Lý- Trần, có ảnh hưởng của nhiều yếu tố mỹ thuật Champa.
Thuộc mỹ thuật thời Lý- Trần, còn tồn tại những đồ gốm, dáng hình đơn giản, thanh thoát. Có nhiều chủng loại men đàn hoa nâu, men hoa lam và loại men ngọc trắng xanh nổi tiếng. Nghệ thuật màn biểu diễn ca múa nhạc thời Lý- Trần phát triển phong phú, chịu ràng buộc của tất cả nghệ thuật và thẩm mỹ Nam Á và Đông Á, được màn biểu diễn rộng rãi trong dân gian cũng như được ưa chuộng trong sinh hoạt cung đình.
Nghệ nhân sử dụng những nhạc cụ như sáo, tiêu, chũm choẹ, trống cơm (phạn cổ ba, gốc Chăm), nhiều chủng loại đàn cầm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn thất huyền, đàn Ba lỗ (gốc Chăm), những khúc ca “Trang Chu mộng điệp”, “Bạch lạc Thiên mẫu biệt tử”, “Đạp ca”, “Thanh ca”, “Ngọc lân xuân”, “Nam thiên”, “Tây thiên”, “Lý liên”, “Mộng tiên du”, “Canh lậu trường”… Trong những buổi tiệc yến ở điện Tập hiền, có màn biểu diễn ca vũ của những đào, kép. Sứ giả Trung Quốc tả : “Con gái đi chân không, mười ngón tay dịu dàng êm ả đứng múa, hơn 10 người con trai mình đều cởi trần, kề vai giậm chân, quây quần chung quanh mà hát theo…”. Chèo, tuồng được nhiều người ưa chuộng, tích diễn phổ biến là vở “ Tây vương mẫu hiến bàn đào”.
Múa rối nước là môn nghệ thuật và thẩm mỹ đặc sắc, phát triển từ đời Lý, có liên quan đến nhà sư Từ Đạo Hạnh, đã được trình diễn trong những hội đèn Quảng Chiếu, với nhiều trò rất sinh động. Trong những lễ hội, có nhiều trò vui tạp kỹ mang tính chất chất dân gian như đấu vật, chọi gà, cờ người, bơi chải, đánh đu, leo dây, đá cầu, trò nhại, hất phết, cưỡi ngựa đánh cầu… Đinh Bàng Đức, nối tiếng về trò leo dây, múa rối, Trần Cụ là người giỏi xuất sắc trong môn bắn nỏ, đá cầu. Một số vua Trần thường tổ chức những cuộc thi ca múa trong giới quý tộc. Trần Nhật Duật được xem là người sành điệu nổi tiếng. Các chùa chiền cũng tổ chức nhiều lễ hội đông vui như hội Thiên Phật ở chùa Quỳnh Lâm và hội Vô Lượng ở chùa Phổ Minh.
Những thành tựu khoa học kỹ thuật thời Lý- Trần- Hồ đa phần được biết ở một số trong những ngành như y học truyền thống, thiên văn lịch pháp, đóng thuyền chiến, cũng như những kỹ thuật truyền thống trong những nghề luyện đúc đồng, dệt, gốm, xây dựng…
Danh y Phạm Bân nổi tiếng về y đức, trách nhiệm đối với người bệnh. Tuệ Tĩnh (Nguyễn Bá Tĩnh) đề cao tác đụng của thuốc nam (với nhiều vị quy như sâm, trầm, củ mài…) là tác giả bộ Nam dược thần hiệu (có 580 vị thuốc nam, 3873 phương thuốc trị 184 loại bệnh). Các thày thuốc Trâu Tôn, Trâu Canh (người gốc Hoa) hay Nguyễn Đại Năng đã có nhiều kết quả về khoa châm cứu.
Kỹ thuật xây dựng và tính toán đã đạt đến trình độ cao trong những khu công trình xây dựng thành quách (như thành Tây Đô), hoàng cung, chùa tháp. Phùng Tá Chu là người nổi tiếng trong việc xây dựng cung Thiên Trường.
Về thiên văn lịch pháp, Đặng Lộ đã sáng chế ra “Linh lung nghi” là một dụng cụ chiêm nghiệm đúng chuẩn thiên văn khí tượng, còn là một người đã đổi lịch Thụ thời ra lịch Hiệp kỷ. Trần Nguyên Đán thông thạo lịch pháp, là tác giả cuốn Bách thế thông kỷ thư chép về những hiện tượng kỳ lạ nhật nguyệt thực trong nhiều thế kỷ, cũng là người đổi lịch Hiệp kỷ thành lịch Thuận thiên.
Hồ Nguyên Trừng đã sáng chế ra loại súng lớn thần cơ sang pháo đúc bằng đồng đúc, chuyên chở trên xe, có bầu nhồi thuốc và lỗ đặt ngòi. Cổ lâu thuyền tải lương là loại thuyền chiến lớn hai tầng, phía trên có đường sàn, phía dưới cứ hai người chèo một mái chèo, tốc độ nhanh.
Đoạn kết
Văn hóa Lý – Trần – Hồ là quá trình phát triển thịnh đạt của văn hóa Đại Việt. Văn hóa Lý – Trần – Hồ đã dữ thế chủ động Phục hồi lại những yếu tố văn hóa Việt cổ đồng thời cải biến tích hợp những yếu tố văn hóa ngoại sinh, tạo nên một phong cách riêng cho mình. Văn hóa Đại Việt thời Lý-Trần- Hồ, vì thế, đã mang tính chất chất dân tộc bản địa sâu sắc.
Cũng nhờ vào sự cân đối văn hoá, văn hóa Lý – Trần – Hồ là sự việc hỗn dung của dòng văn hóa dân gian với dòng văn hóa cung đình, Một trong những yếu tố dân dã với những yếu tố bác học, giữa Phật – Đạo và Nho. Gam màu nổi bật của văn hóa thời kỳ này là sự việc ưu trội của dòng văn hóa dân gian, đan xen vào sinh hoạt văn hóa cung đình, tuy xu thế phát triển của nó là ngả dần sang văn hóa Đông Á Nho giáo. Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đã mang đậm tính dân gian.
Đậm đà sắc tố Phật – Đạo và dân gian, ảnh hưởng của Nho giáo còn ở mức nhã nhặn, văn hóa Lý- Trần- Hồ không biến thành ràng buộc nhiều bởi những giáo điều, tín điều. Khái niệm “lễ” trong Nho giáo ở thời Lý- Trần-Hồ còn rất nhạt, thay vào đấy là tính cởi mở, nhân bản, thân mật con người với một “mép lề phóng khoáng”. Văn hóa Đại Việt thời kỳ này do vậy, hàm chứa nhiều tinh thần khai phóng.
Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đó đó là một sức mạnh tinh thần, vừa là một xung lực vừa là một kháng thể trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước. Đồng thời nó cũng là một tố chất cố kết hiệp hội người Việt, trên cơ sở tìm về một cội nguồn lịch sử và văn hóa chung, làm chín muồi ý thức quốc gia và tinh thần dân tộc bản địa Việt.
Trong khi những vương triều Lý – Trần – Hồ duy trì ở quốc gia Đại Việt phía bắc lãnh thổ Việt Nam ngày này, thì ở phần đất phía nam, đã tồn tại vương quốc Champa với nền văn hóa gốc Nam Á và chịu ràng buộc của văn hóa Ấn Độ. Văn hóa Champa vừa là một thực thể độc lập, vừa có những mối giao lưu qua lại với Đại Việt.
Thế kỷ XIII, sau cuộc trận chiến tranh trăm năm với Chân Lạp (1113-1220),Champa Phục hồi nền độc lập. Cuối thế kỷ đó, Champa đã liên minh với Đại Việt chống quân Nguyên. Quan hệ Việt- Chăm trở nên tốt đẹp với cuộc viếng thăm Champa của vua Trần Nhân Tông và cuộc hôn nhân gia đình Huyền Trân- Chế Mân. Nhưng sau đó, quan hệ giữa 2 nước đã trở nên xấu đi, dẫn đến những cuộc xung đột Việt – Chăm thời điểm cuối thế kỷ XIV. Cho đến năm 1471, Lê Thánh Tông đã sáp nhập phần lớn lãnh thổ Champa vào Đại Việt.
Trong lịch sử, đã có nhiều quan hệ giao lưu hai chiều và hòa nhập văn hóa Chăm – Việt. Một số yếu tố văn hóa Chăm đã xuất hiện trong văn hóa Đại Việt như loại vải lĩnh (dệt ở Trích Sài, do một cung nữ Chăm truyền nghề). Các nhạc cụ trống cơm, đàn Bà lỗ, những điệu múa Tây thiên, những điệu hò Huế, những mô típ điêu khắc Garuda (chim thần), makara (thủy quái), kinnari (người đánh trống), apsara (tiên nữ) được tìm thấy ở chùa Phật Tích. Các truyện cổ tích Việt như Dạ thoa vương, Sọ dừa có nguồn gốc Chăm. Các thánh mẫu Bà chúa Ngọc (Hòn chén, Huê) là những hình ảnh dung hợp của Thiên Yana (Chăm) và Bà chúa Liễu (Việt).
Mặt khác, văn hóa Đại Việt đã và đang ảnh hưởng nhiều đến văn hóa Chăm, sau đó, tích hợp nó vào dòng chảy của hiệp hội văn hóa dân tộc bản địa Việt.
NHỮNG NÉT ĐẶC SẮC CỦA NỀN VĂN HÓA THỜI LÝ – TRẦN Văn hóa vật thể:Sự phát triển chung của nền văn hoá dân tộc bản địa đã có tác động lớn đến sự phát triển của nghệ thuật và thẩm mỹ kiến trúc và tạo hình. Thời Lý- Trần có những khu công trình xây dựng kiến trúc đặc sắc
+ Thành Thăng Long được xây dựng từ thời Lý, có quy mô lớn, giữa hai vùng dài khoảng chừng 25 km. Trong thành có nhiều hoàng cung, có lầu 4 tầng, thể hiện nét riêng và độc đáo của văn hoá Đại Việt.
+ Chùa một cột là một sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ đặc sắc. Toàn bộ ngôi chùa được xây trên một cột đá lớn dựng giữa hồ, tựa như toà sen.
+ Tháp Báo Thiên (Tp Hà Nội Thủ Đô) gồm 12 tầng, cao khoảng chừng 60 trượng. Tháp Hồ Minh (Hà- Nam – Ninh), Tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc)… đều có quy mô khá lớn.
+ Tượng phật Di lặc ở chùa Quỳnh Lâm, chuông Quy Điền, vạc Phổ Ninh….Nghệ thuật độc đáo thời Lý – Trần, trên bước đường trưởng thành đã tiếp thu một số trong những ảnh hưởng của nghệ thuật và thẩm mỹ Cham – pa và Trung Quốc, song đa phần vẫn là sự việc tiếp nối và phát huy mạnh mẽ và tự tin truyền thống nghệ thuật và thẩm mỹ lâu lăm của dân tộc bản địa và Hàng trăm năm trươc. Nghệ thuật đó thể hiện sâu sắc môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường và tâm hồn của dân tộc bản địa ta
2.1.Tính đến cuối thế ki XV, văn hoá Việt Nam đã qua hai cuộc đại quy tụ. Và, cả hai cuộc đại quy tụ đó đã để lại những dấu ấn vừa rất sâu sắc vừa rất đáng tự hào đối với lịch sử văn hoá Việt Nam.
Lần thứ nhất là cuộc đại quy tụ của những thành tố nội sinh xuất hiện từ rất lâu lăm nhưng cũng rất tản mạn trong lòng xã hội tiền sử mà sau đó, kết quả tuyệt vời nhất của cuộc đại quy tụ đầu tiên này đó đó là sự việc khai sinh của văn minh sông Hồng (còn gọi là văn minh Văn Lang hay văn minh Đông Sơn). Bản chất của cuộc đại quy tụ lần thứ nhất là không ngừng nghỉ link và mở rộng để xây dựng cho bằng được một cõi giang sơn riêng, một bản lĩnh tồn tại riêng và một bản sắc văn hoá cũng đầy sức sống riêng. Các thế hệ dân cư cổ nhất đã hoàn thành xong xuất sắc sứ mệnh cao cả và thiêng liêng này. Một nhà nước Văn Lang, một quốc gia âu Lạc… tuy không còn thành quách sừng sững hay dinh thự nguy nga, không còn những trước tác bác học hay những phát minh xuất sắc… nhưng lại là những nhà nước vĩnh tồn trong tâm khảm của những thế hệ con cháu Lạc Hồng. Với người Việt, Hùng Vương là đấng mãi mãi được kính thờ :
Dù ai đi ngược về xuôi,
Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba.
(Ca dao)
Nếu chỉ thoáng nhìn, văn minh sông Hồng thật không còn gì đáng gọi là kì vĩ, nhưng nếu nghiêm cẩn quan sát, tất cả chúng ta sẽ thấy một bản lĩnh tồn tại thật phi thường. Từ khi cuộc Nam chinh của nhà Tần khởi đầu, bão táp can qua đã dồn dập đổ xuống mảnh đất nền nhỏ bé người thưa này. Sự liều lĩnh và xảo quyệt của Nam Việt, sự tàn bạo và thâm độc của nhà Hán, sự dã man và điên cuồng của nhà Ngô, sự chà đạp thô bạo của Nam Triều, sự nham hiểm của nhà Tuỳ và đặc biệt là nhà Đường… tất cả đã nối nhau chứng tỏ ý chí chung của những tập đoàn phong kiến Trung Quốc đô hộ trong mưu đồ quyết tâm xoá bỏ cho bằng được kí ức bất diệt của nhân dân ta về nền độc lập và tự chủ từng có từ thời những Vua Hùng. Phong kiến Trung Quốc hoàn toàn có dư dả thời gian, có dư giả phương tiện và điều kiện, có dư dả những mưu sâu kế hiểm, nhưng, chúng đã không thể nào làm được diều này. Bản lĩnh tồn tại được xây dựng và xác định ngay trong lòng văn minh sông Hồng đủ để cho tất cả những thế hệ thuộc hiệp hội người Việt vượt qua những thử thách gay cấn nhất.
Từ văn minh sông Hồng, bản sắc văn hoá của dân cư nông nghiệp trồng lúa nước ở khu vực giáp biển dọc theo chiều dài của bán đảo Đông Dương, nơi chịu ảnh hường trực tiếp và mạnh mẽ và tự tin của vùng có khí hậu gió mùa nhiệt đới gió mùa, đã hình thành và liên tục được bồi đắp. Nhận định về vị trí và những giá trị lịch sử của bản sắc này là quyền riêng của từng người, nhưng, điều không còn ai hoàn toàn có thể phủ nhận là chính bản sắc ấy đã làm cho đời sống văn hoá của hiệp hội người Việt ngay từ buổi sơ khai đã hoàn toàn là Việt, không lần lộn với bất kể một nền văn hoá nào khác. Chúng ta hoàn toàn có quyền tự hào rằng, những thế hệ tiên phong của người Việt cổ, bằng tất cả kĩ năng của tớ đã góp thêm phần làm phong phú cho đời văn hoá của quả đât. Đặc điểm lớn số 1, bao trùm nhất của cuộc đại quy tụ lần thứ nhất đó đó là quá trình không ngừng nghỉ kếtnối những giá trị nội sinh của đời sống văn hoá vốn dĩ đang tồn tại rất tản mạn trong những khối hiệp hội dân cư, khôn khéo gia cố để xác định sự bền vững bằng phương cách riêng của tớ và kết quả là đã tạo hình thành được nền văn minh sông Hồng mang tính chất chất bản địa rất rõ rệt.
Thời Bắc thuộc là thời thử thách gay cấn nhất. Thời nước mất nhà tan, những giá trị văn hoá chung mà toàn thể hiệp hội đã hun đúc được trong rất nhiều thế kì cứ luôn luôn phải đứng trước rủi ro tiềm ẩn tiềm ẩn bị tan rã. May mắn thay, trận chiến đấu chống Bắc thuộc trường kì, gian truân và oanh liệt đã kết thúc toàn thắng. Một kỉ nguyên mới đã được mở ra. Bối cảnh chính trị rất tốt đẹp này đó đó là vấn đề kiện vô cùng thuận lợi cho việc phát triển của văn hoá dân tộc bản địa.
Lần thứ hai là cuộc đại quy tụ gắn sát với quá trình xây dựng và xác định kỉ nguyên độc lập, tự chủ và thống nhất của nước nhà. Ờ cuộc đại quy tụ này, tổ tiên ta phải đồng thời tiến hành ba trách nhiệm lớn .
Triệt tiêu những di hại của âm mưu đồng hoá nguy hiểm mà những triều đại phong kiến Trung Quốc đô hộ đã áp đặt đối với hiệp hội dân cư người Việt kéo dãn đằng đẵng trong hơn một ngàn năm (từ năm 179 TCN đến năm 905).
– Xây dựng một nền văn hoá mới, thể hiện hào khí tưng bừng của quốc gia Đại Việt hùng cường và đậm đà bản sắc riêng của hiệp hội người Việt :
“Như nước Đại Việt ta từ trước,
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu.
Bắc Nam bờ cõi đã chia,
Phong tục mỗi nơi một khác”.
Bình ngô Đại cáo – Nguyễn Trãi
Tiếp thu có tinh lọc những tinh hoa văn hoá của những nước trong khu vực (mà đặc biệt là Trung Quốc) nhằm mục đích không ngừng nghỉ nâng cao đời sống văn hoá của Đại Việt.
Đặc điểm lớn số 1, xuyên suốt nhất và bao trùm nhất của cuộc đại quy tụ lần thứ hai đó đó là quá trình phục sinh những giá trị lớn của văn minh sông Hồng, đồng thời, sáng tạo những giá trị mới, thể hiện tư thế mới. tầm vóc mới, năng lực mới và bản lĩnh mới của những khối hiệp hội dân cư người Việt.
Với cuộc đại quy tụ lần thứ hai, văn hoá của những khối hiệp hội dân cư người Việt phát triển phong phú hơn và đã và đang tạo ra được những ảnh hường rộng lớn, sâu sắc và lâu dài hơn thế nữa.
2.2.Hiện tượng hội nhập ba thành tố Phật, Nho và Đạo là một hiện tượng đặc sắc hiếm có trong sinh hoạt của hiệp hội người Việt dưới thời đại Lý-Trần (xin dùng danh từ này để gọi chung thuở nào kỳ lịch sử kéo dãn từ năm 938 đến 1406, mà đa phần là hai triều đại Lý: 215 năm, và Trần: 175 năm), nó là nét riêng góp thêm phần tạo nên một bầu không khí về sau dường như không hề tìm thấy lại; cũng chính nó đã góp thêm phần tạo nên bản sắc ưu mĩ của văn hóa Việt Nam trong năm thế kỷ tự chủ buổi đầu này. Có thể coi đây là kết quả của nhiều điều kiện, nhiều tác nhân rất khác nhau, nhưng trong đó, theo chúng tôi, có một điều kiện trọng điểm – đó là sự cởi mở về quan điểm chính trị của những đơn vị ban ngành sở tại nhà nước đương đại thuở ấy, do bản lĩnh, tầm nhìn, và sự mẫn cảm phi thường của người nắm vận mệnh đất nước thấu hiểu được những yêu cầu của lịch sử, thể hiện rõ ràng hóa bằng nhiều chủ trương chủ trương của triều đình. Những việc làm song song và đan cài vào nhau suốt cả thời kỳ này, bao giờ cũng biểu lộ sự đối xử cân đối vị thế giữa cả Phật, Nho và Đạo, như: vừa cho dựng chùa, lập những đạo cung, đạo quán, xây đền miếu, vừa Lever điệp cho sư sãi, đặt giai phẩm cho tăng đạo, sắc phong cho những vị Nho thần, lại vừa cho dựng Văn Miếu và Văn Miếu, mở khoa thi Nho học, đồng thời cũng mở cả khoa thi Tam giáo dành riêng cho những quan chức chuyên trách việc tôn giáo, tế lễ hoặc những người làm Giám đốc những đền miếu, chùa chiền.
Chỉ dẫn chứng một ông vua là Trần Nhân Tông (1258-1308) thôi, ta thấy vừa đánh xong giặc Nguyên-Mông ít lâu, ông đã cởi áo hoàng bào đi tu, làm vị tổ đầu tiên của Giáo hội Trúc Lâm Yên Tử. Nhưng ông vẫn quan tâm tu dưỡng nhân cách bậc “nhân nhân quân tử” theo những tiêu chuẩn của đạo Nho cho ông vua con kế vị và cho hàng ng̣ũ bề tôi rường cột của triều đình. Mặt khác, ông cũng lo tổ chức cho nhiều đại thần công khanh thụ giới ưu bà tắc, tức là không xuất gia nhưng vẫn làm Phật tử tại gia.
Đặc biệt, chủ trương dung hợp Nho, Phật, Đạo của những vua Trần thời nó lại không hề đi kèm với những giải pháp cứng rắn, mệnh lệnh, mà được thực hiện khá uyển chuyển, lấy việc thuyết phục và tự nguyện làm phương châm số 1. Khi vua Trần Anh Tông (1293-1320) viết bài thơ Chiêu ẩn rủ Nguyễn Trung Ngạn đi tu, ông không theo, nhà vua cũng không ép. Thấy nhà Nho Trương Hán Siêu là người nhiệt huyết bài Phật, vua Trần Minh Tông (1314-1357) liền cử ông đến làm Giám tự chùa Quỳnh Lâm (khoảng chừng sau 1342). Và có lẽ rằng những ảnh hưởng sâu sắc của sinh hoạt Phật giáo tại chùa này đã làm cho tư tưởng Trương Hán Siêu vào cuối đời thay đổi hẳn :
Đời lênh đênh trước khác nay,
Thân nhàn mới biết trước ngày lầm to.
(Dục Thúy sơn – Trần Văn Giáp dịch)
Và Trần Thì Kiến, một vị đại thần khác, đã và đang nói lên được cái ý nghĩa sâu xa của việc dung hợp Phật-Nho bằng những câu thơ thâm thúy :
Rừng suối phải đâu là đại ẩn,
Chùa nhà ấy mới thực chân tu…
(Tặng An Lãng tự Phổ Minh Thiền sư – Nguyễn Đổng Chi dịch)
Chính là từ nhiều dạng thức hoạt động và sinh hoạt giải trí phong phú và mềm dẻo như trên, nền chính trị của những vương triều thuở bấy giờ đã có tác dụng cố kết lòng dân, giải tỏa dần mọi ức chế, ổn định tâm lý xã hội, và đưa ba khối mạng lưới hệ thống giáo lý, tư tưởng vốn rất xa cách là Phật, Đạo và Nho xích lại gần nhau; mặt khác, quan trọng hơn, nó tạo điều kiện cho việc xuất hiện một đội nhóm ng̣ũ trí thức cấp tiến, những tinh hoa (élites) chắt lọc từ trong hàng triệu con người mới có, tinh thông về nhiều mặt, sắc bén về trí tuệ, đáp ứng được mọi yêu cầu đa dạng của đời sống chính trị, xã hội và cả nhu yếu vi diệu của tâm linh, hoàn toàn có thể gọi là một lực lượng xã hội định hướng (groupe social orienté) – một động lực thiết yếu làm mũi tên chỉ đường cho đất nước mà bất kỳ quá trình phát triển nào của lịch sử cũng đương nhiên phải có (song tiếc thay quá trình lịch sử đương đại lại chưa quy tụ được những điều kiện cần và đủ để lực lượng này xuất hiện, cố kết và tác động như một xung lực). Đại Việt sử ký toàn thư đã phải nói là thời bấy giờ “nhân tài đầy dẫy”, và nhà sử học Lê Quý Đôn cũng nhận định: “Bởi vì nhà Trần đãi ngộ sĩ phu rộng rãi mà không gò bó, hòa nhã mà có lễ độ, cho nên vì thế nhân vật trong thuở nào có chí khí tự lập, hào hiệp, cao siêu, vững vàng vượt ra ngoài thói thường, làm rạng rỡ sử sách” (Kiến văn tiểu lục). Lê Quý Đôn tuy tưởng tượng họ như những gương mặt sĩ phu tiêu biểu, nhưng muốn hiểu được sức mạnh tinh thần của những con người ấy thì phải nhìn sâu hơn vào những tác nhân nhiều mặt phối hợp ở bên trong – một tổng lực thâm hậu – mà phải trải qua một quá trình dài thật sự được giải phóng và tự do về tư tưởng mới hoàn toàn có thể hun đúc nên được.
Như vậy, không thể không thừa nhận sự cởi bỏ một cách có ý thức (dù rằng không thể nào triệt để) những ràng buộc khắt khe về một hệ tư tưởng cực quyền nào đấy, về một thứ chính trị độc chuyên nào đấy, về một thứ tôn giáo toàn trị nào đấy, nhằm mục đích đi đến một sự hỗn dung, điều hòa, đa nguyên về ý thức hệ, là một thực tế có ý nghĩa tích cực đáng xem là kỳ lạ ở những xã hội quân chủ dưới thời Lý-Trần, đã tương hỗ cho việc hội nhập văn hóa thời này ra mắt thuận lợi, thuận tiện và đơn giản
Tiểu kết
Văn hóa Lý – Trần là quá trình phát triển thịnh đạt của văn hóa Đại Việt. Văn hóa Lý – Trần đã dữ thế chủ động Phục hồi lại những yếu tố văn hóa Việt cổ đồng thời cải biến tích hợp những yếu tố văn hóa ngoại sinh, tạo nên một phong cách riêng cho mình. Văn hóa Đại Việt thời Lý-Trần, vì thế, đã mang tính chất chất dân tộc bản địa sâu sắc.
Cũng nhờ vào sự cân đối văn hoá, văn hóa Lý – Trần là sự việc hỗn dung của dòng văn hóa dân gian với dòng văn hóa cung đình, Một trong những yếu tố dân dã với những yếu tố bác học, giữa Phật – Đạo và Nho. Gam màu nổi bật của văn hóa thời kỳ này là sự việc ưu trội của dòng văn hóa dân gian, đan xen vào sinh hoạt văn hóa cung đình, tuy xu thế phát triển của nó là ngả dần sang văn hóa Đông Á Nho giáo. Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần đã mang đậm tính dân gian.
Đậm đà sắc tố Phật – Đạo và dân gian, ảnh hưởng của Nho giáo còn ở mức nhã nhặn, văn hóa Lý- Trần không biến thành ràng buộc nhiều bởi những giáo điều, tín điều. Khái niệm “lễ” trong giáo ở thời Lý- Trần còn rất nhạt, thay vào đấy là tính cởi mở, nhân bản, thân mật con người với một “mép lề phóng khoáng”. Văn hóa Đại Việt thời kỳ này do vậy, hàm chứa nhiều tinh thần khai phóng.
Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần đó đó là một sức mạnh tinh thần, vừa là một xung lực vừa là một kháng thể trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước. Đồng thời nó cũng là một tố chất cố kết hiệp hội người Việt, trên cơ sở tìm về một cội nguồn lịch sử và văn hóa chung, làm chín muồi ý thức quốc gia và tinh thần dân tộc bản địa Việt.
[embed]https://www.youtube.com/watch?v=i6ncQNsiS2I[/embed]