Thủ Thuật Hướng dẫn Tại sao nơi trong tổ chức xã hội Việt Nam truyền thống làng tồn tại như một tiểu vương quốc Mới Nhất
Hoàng Duy Minh đang tìm kiếm từ khóa Tại sao nơi trong tổ chức xã hội Việt Nam truyền thống làng tồn tại như một tiểu vương quốc được Cập Nhật vào lúc : 2022-06-05 08:02:03 . Với phương châm chia sẻ Mẹo Hướng dẫn trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết 2022. Nếu sau khi Read Post vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comment ở cuối bài để Tác giả lý giải và hướng dẫn lại nha.LÀNG VIỆT NAM - CỘNG ĐỒNG ĐA CHỨC NĂNG LIÊN KẾT CHẶT CHẼ
[ 05/10/2014 07:00 AM | Lượt xem: 3151 ]
LÀNG VIỆT NAM - CỘNG ĐỒNG ĐA CHỨC NĂNG
LIÊN KẾT CHẶT CHẼ
GS. Phan Đại Doãn
1. Về dòng họ
Làng Việt Nam là một phức hợp của nhiều tổ chức xã hội mà trước hết là loại họ. Các mối link trong làng có nghề nghiệp, tín ngưỡng tôn giáo, địa vực láng giềng, xóm, giáp, đơn vị hành chính làng xã và họ hàng dòng máu, nhưng mối link họ hàng vẫn là bền vững nhất. Có thể coi hiệp hội làng trước tiên là tập hợp của những dòng họ.
Một vài nhà nghiên cứu và phân tích nhận định rằng, tổ chức dòng họ ở nước ta không nặng nề ngặt nghèo như ở Trung Quốc và Nhật Bản. Nhân dân ta vẫn lấy mái ấm gia đình thành viên (một vài thế hệ) làm cơ sở. Cây lúa nước mở rộng từ miền núi xuống đồng bằng đến ven biển đã làm tan quan hệ họ hàng, đã chia nhỏ họ hàng thành kiểu mái ấm gia đình hạt nhân, người Việt Nam coi trọng cái thành viên mái ấm gia đình mà ít lưu ý đến cái toàn thể họ hàng, chú trọng cái láng giềng mà ít lưu ý đến dòng máu, “bán anh em xa, mua láng giềng gần”.
Ý kiến trên có điều hợp lý. Canh tác lúa nước với mặt phẳng nhỏ hẹp, diện tích s quy hoạnh mỗi thửa ở đồng bằng Bắc Bộ phổ biến là hơn một sào (không thật 600m2) công cụ thô sơ nhỏ nhẹ thì cái thành viên là thích hợp, thuận lợi. Trong quan niệm dân gian “trên đồng cạn, dưới đồng sâu, chồng cày, vợ cấy, con trâu đi bừa” là mong ước, là hình ảnh lý tưởng. Song đó chỉ là một mặt, còn một mặt nữa cũng không kém phần quan trọng là người tiểu nông phải link lại. Địa lý, khí hậu và cả hệ sinh thái ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ phức tạp, khắc nghiệt, muốn trồng cây lúa, người tiểu nông đã phải dữ thế chủ động link trị thuỷ và tạo sinh thái cho cây lúa nước. Trước đây hơn nửa thế kỷ, P. Guru đã có nhận xét xác đáng “nơi mà hầu như duy nhất trên thế giới, vai trò của con người quyết định trong quá trình hình thành, ngày này ở đồng bằng Bắc Kỳ có một cảnh sắc nặng tính tự tạo hơn tự nhiên”. Có thể nhận định rằng, sức con người link lại đã tạo nên đồng bằng hơn chính tự nhiên vốn có. Sự link đầu tiên của những mái ấm gia đình tiểu nông trong làng là loại họ. Làng ở Việt Nam, đa phần ở đồng bằng sông Hồng, khác với những làng ở Campuchia, Lào và nhất là ở Thái Lan có quan hệ tiểu nông không chặt lắm, quan hệ huyết thống ở đây lỏng lẻo. Các mái ấm gia đình Thái Lan trong dòng họ không còn ràng buộc ngặt nghèo về trách nhiệm và trách nhiệm và trách nhiệm với nhau. Nhiều nhà dân tộc bản địa học gọi những làng của Thái Lan là cấu trúc lỏng. Còn ở Việt Nam thì quan hệ dòng họ khá chặt. Trải qua hàng nghìn năm đến những thế kỷ mới gần đây, dòng họ như ngày càng thắt chặt hơn, nó gắn bó những mái ấm gia đình tiểu nông thành từng khối.
Quá trình hình thành và phát triển của một làng ở đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long, từ khởi đầu cho tới ngày này là sự việc quy đổi và phát triển từ link hộ mái ấm gia đình tiến lên là link họ hàng và những dòng họ với nhau. Đó cũng là mối link tự nhiên theo hôn nhân gia đình và theo sản xuất.
Những sự kiện lịch sử và hiện tượng kỳ lạ dân tộc bản địa học thể hiện sự link dòng họ rất phong phú, đa dạng. Đó là hiện tượng kỳ lạ đặt ruộng họ, ruộng hậu họ, lập gia phả, xây dựng nhà thời thánh tổ tiên… Tục ngữ dân gian vẫn thường nói “máu loãng còn hơn nước lã”, “giọt máu đào hơn ao nước lã”, “họ chín đời còn hơn mười người dưng”. Tín ngưỡng thờ tổ tiên là đặc trưng tín ngưỡng của người Việt đã góp thêm phần không nhỏ trong việc thắt chặt những quan hệ họ hàng.
Từ đời xa xưa, tổ chức cư trú của nhiều làng đã theo dòng họ. Những địa danh làng mang tên họ còn lưu lại đến ngày này quá nhiều từ Nghệ Tĩnh đến đồng bằng Bắc Bộ như Đỗ Động, Lưu Xá, quan hệ tông tộc này được duy trì, tồn tại phục vụ cho chính sách phong kiến. Có thể là nó ra đời do cơ chế phong kiến này. Cho đến những thế kỷ XVIII - XIX, sự cố kết họ hàng lại sở hữu phần chặt hơn. Hiện tượng làm tộc phả, tộc ước, diễn ca tộc phả rất phổ biến ở những vùng Tỉnh Nam Định, Thái Bình, Tp Hải Dương, Bắc Ninh, Thanh Hoá và Nghệ An. Có thể kể vài trường hợp tiêu biểu như tộc ước họ Nguyễn Văn ở làng Phù Lưu (Tiên Sơn, Bắc Ninh) được tương hỗ update và chép lại vào đầu thế kỷ này còn có đến 22 điều quy định về cách đối xử với nhau, về cúng tế tổ tiên; về hôn nhân gia đình và mái ấm gia đình và đặc biệt là về mối đoàn kết trong mái ấm gia đình và họ hàng “sao cho thành một khối thuận hoà trên dưới”. Họ Nguyễn Thạc ở làng Đình Bảng (Tiên Sơn, Bắc Ninh) cũng luôn có thể có tộc ước được ghi chép vào năm 1905 với 10 điều quy định.
Rất nhiều dòng họ có diễn ca gia phả như họ Hồ ở Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu, Nghệ An), tiêu biểu như họ Nguyễn ở làng Xuân Cầu (Châu Giang, Hưng Yên) có cả một bài văn vần Bản tộc tương miễn quốc âm ca gồm 100 câu theo thể song thất lục bát, bắt buộc con cháu trong họ phải học thuộc. Bản quốc âm ca ghi rõ:
“Họ ta quyền lực vốn Nho,
Con giai nên nặng công phu học tập.
Ắt lại thấy công danh sự nghiệp sự nghiệp,
Hiển vinh này nền nếp còn dai.
Dầu ai sụt sức kém tài,
Vân canh, nhiễm tác sẵn bày tứ dân…”
Quốc âm ca còn quy định khá rõ ràng cách ăn ở, đối xử, xưng hô giữa trẻ và già, giữa trai và gái, giữa trên và dưới theo nguyên tắc gia trưởng phụ quyền.
Nhiều nơi ở miền Bắc, dòng họ còn tồn tại như một đơn vị, một thành phần quản lý làng xã. Một tư liệu văn bản ở làng Trang Liệt (Tiên Sơn, Bắc Ninh) lập vào thời điểm cuối thế kỷ XIX ghi rõ một hiện tượng kỳ lạ là phó lý của làng này bất lực hoàn toàn trong việc tuần phòng bảo vệ trị an, làng đã mời 10 họ họp lại cùng thống nhất đề ra 26 điều quy định gọi là Thập tộc tân ước nhằm mục đích bảo vệ trật tự trị an xóm làng trong những ngày thông thường, ngày lễ tết, mùa màng. ở đây, một dòng họ không riêng gì có có quan hệ tương trợ trong nội bộ mà như thể tổ chức quản lý hành chính.
Những dẫn chứng trên ở những làng Phù Lưu, Đình Bảng, Trang Liệt, Xuân Cầu thuộc đất Bắc Ninh xưa, nơi mà có nền kinh tế tài chính hàng hoá phát triển vào số 1 của nước ta trước đây, được cho phép ta suy nghĩ hình như chính nơi đây quan hệ dòng họ lại gắn chặt hơn nhiều so với nơi có nền kinh tế tài chính kém phát triển.
Có người nhận định rằng quan hệ tông tộc trong làng Việt tồn tại trong mấy thế kỷ qua có nguồn gốc trực tiếp từ thị tộc nguyên thuỷ. ý kiến này chỉ đúng một phần, còn một phần nữa là cơ chế xã hội của chính sách phong kiến Việt Nam đã sản sinh ra và duy trì nó. Cần phân biệt thị tộc và tông tộc. Tông tộc và thân tộc ra đời muộn, phục vụ cho chính sách phong kiến trung cổ (tránh việc coi tổ chức dòng họ như kiểu lúc bấy giờ là có từ xa xưa nguyên thuỷ).
Nhà nước phong kiến nhờ vào tông tộc để thống trị, tận dụng tông tộc làm một chỗ tựa vương quyền. Sự phối hợp vương quyền với dòng họ đã tạo ra những “danh hương, vọng tộc”. Cho tới đầu thế kỷ XX, ở huyện Từ Liêm (Tp Hà Nội Thủ Đô) hầu như ai cũng biết: “Từ Liêm tứ quý: Mỗ, La, Canh, Cót” hay “Tứ quý danh hương: Mỗ, La, Canh, Cót” (Mỗ là Đại Mỗ, Tây Mỗ; La là La Khê, La Cả; Canh là Hương Canh, Vân Canh; Cót là Thượng Yên Quyết và Hạ Yên Quyết). Ở vùng đồng bằng Bắc Bộ xưa nổi tiếng có “Đông: Cổ Am, Nam: Hành Thiện” (Tp Hải Dương có Cổ Am, Tỉnh Nam Định có Hành Thiện là làng có nhiều người đậu đạt và làm quan). ở mỗi làng trên lại sở hữu một số trong những dòng họ lớn sản sinh nhiều thế hệ sĩ phu quan lại, khoa bảng. Chẳng hạn như ở Mỗ có họ Nguyễn Đức, Canh có họ Lý Trần, ở Hành Thiện có họ Đặng, ở Cổ Am có họ Hoàng, ở Tả Thanh Oai có họ Ngô Thì, ở Nghệ An có họ Hồ (Quỳnh Đôi), họ Nguyễn Cảnh (Đô Lương). Đó là những vọng tộc (hay còn gọi là cự tộc).
Chính quyền phong kiến thời Nguyễn, cả thực dân Pháp trong trong năm 20 và 30 của thế kỷ XX cũng đặc biệt tận dụng dòng họ để thống trị nhân dân. Luật Gia Long quy định trong họ hàng phải phụ trách quản lý dòng họ, bố mẹ phải cùng chịu tội lỗi của con cháu. Chế độ phong kiến Việt Nam đề cao gia tộc, gia trưởng, pháp lý hoá những quan hệ họ hàng, tạo ra một dạng phong kiến mang đậm tông tộc chủ nghĩa. Cái gọi là Hội đồng tộc biểu hay là ban tộc biểu ở những làng xã thời Pháp thuộc chỉ là sự việc tận dụng dòng họ của cơ quan ban ngành sở tại thực dân.
Sự cố kết dòng họ đã tương hỗ cho nền kinh tế tài chính tiểu nông tương đối tốt, tương hỗ cho tiểu nông khắc phục được nhiều trở ngại, trở ngại vất vả trong sản xuất và sinh hoạt. Trong xã hội, đôi khi quan hệ dòng họ cũng xuất hiện tích cực nhất định, nhưng chính vì sự cố kết dòng họ đã tạo ra quan hệ gia trưởng và tông tộc chủ nghĩa tương hỗ đắc lực cho cơ quan ban ngành sở tại thống trị quan liêu còn để lại hậu quả đến ngày này. Ngoài ra, chính quan hệ tông tộc len lỏi đan xen vào những quan hệ giai cấp - như nhiều nhà nghiên cứu và phân tích thường nói, sẽ làm mềm yếu những quan hệ giai cấp, những quan hệ pháp luật, và nếu khống chế không nổi thì thậm chí có nơi, có những lúc nó vượt lên đứng trên những quan hệ giai cấp và quan hệ pháp luật. Đó cũng là vấn đề đáng lưu ý trong xã hội tân tiến.
Như vậy quan hệ họ hàng trong cả thế kỷ mới gần đây lại càng phức tạp, chứ không phải là phân rã dần. Sự phát triển của nền kinh tế tài chính hàng hoá trong thời phong kiến hậu kỳ đến thời cận đại chưa đủ làm suy yếu quan hệ họ hàng, ngược lại dưới tác dụng của hệ tư tưởng Nho giáo và chủ trương thống trị của nhà nước phong kiến (tận dụng dòng họ) thì quan hệ nó lại được thắt chặt thêm.
Họ hàng cơ bản không đối lập với làng xã, có khác lạ nhưng vẫn thống nhất với làng xã. Họ hàng liên quan với làng thông qua tổ chức giáp. Giáp là đơn vị nhỏ của làng, có giáp tổ chức theo khu vực địa lý, có giáp lại tổ chức theo dòng họ. Có nhiều làng thì giáp là họ. Có thể cho là giáp là khâu trung gian giữa làng và họ, “hành chính hoá” dòng họ, quản lý dòng họ và quản lý bằng dòng họ.
Dòng họ còn tồn tại vị trí quan trọng, có nơi là nòng cốt của làng.Có làng do một vài họ chi phối. Trước đây ở huyện Giao Thuỷ (Tỉnh Nam Định) có câu “Hoành Nha họ Vũ, Trà Lũ họ Trần” là để chỉ thế lực và sự chi phối của dòng họ lớn trong làng. Chính những hiện tượng kỳ lạ trên đã thể hiện sự hoàn thiên tính tông tộc trong dân cư nông nghiệp, đặc biệt là tính đa nguyên trong kết cấu xã hội của làng, cũng là hiện tượng kỳ lạ phổ biến trong toàn nước.
2. Cấu trúc xã hội cùng quy mô nông, công, thương
Làng Việt Nam còn tồn tại phường hội, một mối dây ràng buộc con người ngoài tổ chức họ.
Phường là tổ chức nghề nghiệp của những người dân làm nghề thủ công và marketing thương mại, mà ở nước ta đa phần là của nông dân làm thêm những nghề thủ công hay marketing thương mại. Trên miền Bắc, những làng lớn có kinh tế tài chính phát triển thì hầu như đều có phường, có làng có đến hàng trăm phường (như phần trên đã trình bày).
Phường thủ công hay marketing thương mại đều có những quy đinh rõ ràng gọi là phường lệ để ràng buộc người cùng nghề, ổn định sản xuất, chống đối đầu đối đầu. Nội dung quy định của phường đa phần là tương trợ những điều kiện làm ăn (như cho vay vốn vốn, chịu lãi nhẹ) về giá cả mua và bán nguyên vật liệu và thành phẩm để đảm bảo mối đoàn kết của những người dân cùng nghề nghiệp.
Phường lệ (có văn bản hay là không còn văn bản) là kỷ luật bắt buộc đối với tất cả những thành viên, là mối dây ràng buộc khá ngặt nghèo đối với những người dân làm thủ công hoặc marketing thương mại.
Ở phương Tây, phường là tổ chức nghề nghiệp của dân cư thành thị trung đại. Còn nông thôn là địa bàn cư trú của nông dân và lãnh chúa phong kiến, chính vì vậy nên làng quê thường được gọi là công xã nông nghiệp hay công xã nông thôn, còn thành thị là những công xã thành thị riêng biệt. ở Việt Nam và một số trong những nước châu Á, trong xã hội tiền tư bản chủ nghĩa lại tồn tại rất phổ biến những phường hội thủ công nghiệp hay marketing thương mại ngay trong làng quê. Hiện tượng phường tồn tại trong làng quê làm cho cơ cấu tổ chức và cơ chế vận hành của làng nông thôn Việt Nam khác với phương Tây. Như vậy, nông thôn nước ta về kinh tế tài chính, cạnh bên nông nghiệp lại đan xen hay gắn sát với thủ công nghiệp và marketing thương mại nhỏ lẻ; cạnh bên nông dân lại sở hữu thương nhân, thợ thủ công hoặc nông dân kiêm thợ thủ công và thương nhân.
Trong xã hội Việt Nam trước đây, kết cấu kinh tế tài chính làng xã có ba thành phần[1]: nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp là tương đối phổ biến ở đồng bằng Bắc Bộ và Trung Bộ. Hầu như huyện nào ít nhất cũng luôn có thể có bốn năm làng. Có thể kể một số trong những làng tiêu biểu như Trang Liệt, Đình Bảng, Phù Lãng ở Bắc Ninh, Vân Chàng, Kiên Lao ở Tỉnh Nam Định, Phương Trung, Bình Đà ở Hà Tây, Trà Đông ở Thanh Hoá, Nho Lâm, Quỳnh Đôi ở Nghệ An, Hiền Lương ở Thừa Thiên…Thậm chí trong từng mái ấm gia đình ở những làng trên cũng luôn có thể có kết cấu kinh tế tài chính nông - công - thương. Trong mái ấm gia đình có người cày ruộng, có người làm thợ thủ công và có người marketing thương mại nhỏ lẻ.
Kết cấu ba thành phần kinh tế tài chính của những làng trên đều hầu hết đã có lịch sử lâu dài. Trang Liệt, Đình Bảng, Nho Lâm đã ra đời cách nay trên 500 năm; Quỳnh Đôi, Hiền Lương có cách ngày này trên 300 năm. Kết cấu kinh tế tài chính này thực sự đã tạo cho làng xã hoàn toàn có thể ổn định lâu dài, vững chắc mà những dịch chuyển xã hội mấy thế kỷ qua, thậm chí cho tới đầu thế kỷ này tác động vào cũng không làm cho nó thay đổi (hoặc thay đổi không đáng kể).
Mối quan hệ trên không riêng gì có giản đơn là sự việc phối hợp về nghề nghiệp và dân cư mà còn là một sự phối hợp những tổ chức và quan hệ xã hội; trong làng có hương ước, có tộc ước lại sở hữu thêm cả phường lệ. Nếu ta gọi những làng nông nghiệp với nhiều chủng quy mô sở hữu: ruộng công, ruộng nửa công nửa tư, ruộng tư như thể công xã nông nghiệp thì những làng nông nghiệp có những phường thủ công nghiệp và thương nghiệp là làng xã nông công thương nghiệp. Về ý nghĩa kinh tế tài chính như đã nói, thì sự tồn tại của quy mô “công xã” (hoàn toàn có thể không đúng chuẩn lắm) này thể hiện sự “khép đóng liên làng”. Về ý nghĩa xã hội mà nói, thì dân cư làng xã có thêm một link, chịu lệ làng, lệ họ, lại chịu thêm lệ phường. Trong làng lại sở hữu thêm dây ràng buộc ngặt nghèo hơn.
Làng Việt Nam còn tồn tại những hội, tổ chức theo giới tính, theo chức nghiệp và theo lứa tuổi. Hội Tư văn xuất hiện rất sớm, hoàn toàn có thể đã có từ thế kỷ XV duy trì phát triển vào những thế kỷ XVIII, XIX và đầu XX. Hội Tư văn là của những đồ nho có chữ Hán, trong thời Pháp thuộc có nơi kết nạp thêm người học chữ Tây. Một số làng có thêm hội Tư võ, hội Làng binh của những người dân đi lính và những quan võ về làng. Hội theo giới tính có hội Chư bà; hội theo lứa tuổi có hội Mục đồng (của trẻ chăn trâu), hội Lão (của những người dân già cả) và hội Đồng niên. ở miền Bắc trước đây không lâu lắm rất nhiều nơi còn tồn tại nhiều chủng loại hội này.
Sự ràng buộc của nhiều chủng loại hội này sẽ không ngặt nghèo bằng phường và họ, nhưng cũng thường xuyên một năm vài ba lần họp hành, ăn uống. Hội có ruộng đất như ruộng của hội Tư văn, ruộng của hội Tư võ, ruộng của phường thủ công. Hội có quy ước hoạt động và sinh hoạt giải trí và lễ nghi cúng tế. Sự link này sẽ không nặng nề sâu sắc như dòng họ và phường nghề nghiệp, nhưng cũng góp thêm phần ràng buộc những dân cư làng xã theo một định hướng luân lý, đạo đức.
3. Liên kết ngặt nghèo
Những phân tích trên cho biết thêm thêm làng Việt là một kết cấu chặt. Một vài nhà nghiên cứu và phân tích nhận định rằng, làng Việt Nam chỉ là tổng số giản đơn của những mái ấm gia đình thành viên, chỉ là khu vực cộng cư của những người dân tiểu nông làm lúa nước. Họ nhận định rằng, cây lúa và hệ sinh thái của nó chia ruộng đất thành những mảnh vụn nát, đã tạo nên những tiểu nông đơn lẻ, rời rạc. ý kiến này nói lên được quan hệ giữa môi trường tự nhiên thiên nhiên sinh thái và kết cấu xã hội. Nhiều nhà Đông phương học nhận định rằng, cấu trúc làng của những vùng lúa nước ở Thái Lan, Campuchia là lỏng lẻo, vì ở đấy là nơi cấy lúa nước và khối mạng lưới hệ thống tôn giáo Phật tiểu thừa chi phối. ở Việt Nam, đặc biệt là ở đồng bằng Bắc Bộ không còn tình trạng trên. Làng Việt Nam hoàn toàn không riêng gì có là một khu vực cư trú đơn thuần của mái ấm gia đình tiểu nông mà bản thân nó còn là một một tổ chức sản xuất, tổ chức quân sự, một tổ chức xã hội. Cộng đồng làng là một sự hợp thành của một khối mạng lưới hệ thống có mái ấm gia đình thành viên, có họ hàng, có phường, hội, có xóm giáp và những mối link vật chất và tinh thần như tộc ước, phường lệ, hương ước và tín ngưỡng tôn giáo, hội hè, đình đám… Làng là tích hợp của những thành tố trên. ở đây hầu như con người không tồn tại với tư cách thành viên độc lập, mà phải luôn luôn là thành viên trong một hiệp hội nhất định của tớ, của phường, của hội, của làng…
Tuy nhiên cũng cần phải lưu ý là cấu trúc của làng Việt ở đồng bằng sông Cửu Long có những nét đặc thù rất khác với làng ở châu thổ sông Hồng, kể cả làng ở miền Trung. Các làng ấp ở Nam Bộ mở rộng nhiều hơn nữa, không biến thành vây hãm bởi một luỹ tre dày kín (như những làng ở miền Bắc), trái lại thường kéo dãn dọc theo bờ sông hay hai bên đường lớn. Làng Nam Bộ được thành lập do sự quy tụ, tập hợp tự nhiên những con người phiêu tán, cho nên vì thế lúc đầu không còn quy chế ngặt nghèo, không còn hương ước, lệ làng và tộc ước như những làng miền Bắc và miền Trung. Các làng ấp Nam Bộ thời kỳ mới lập gần in như một tổ chức hợp tác tương trợ, rộng mở và phóng khoáng, dân số hoàn toàn có thể tăng giảm tuỳ theo tình hình sản xuất và đời sống, nếu dễ thì ở lại, mà có nhiều trở ngại vất vả không làm ăn được thì chuyển đi nơi khác. Làng ở đây chưa tồn tại sự phân biệt sâu sắc giữa chính hộ và khách hộ, chưa tồn tại sự ngăn cách giữa nội và ngoại cư. Kết cấu làng như trên rõ ràng là có điểm không ngặt nghèo như miền Bắc (hẳn do vậy mà dân cư Nam Bộ nhìn chung có lối sống hào hiệp, cởi mở và bình đẳng hơn nhiều nơi khác) .
Kết cấu đa dạng và chặt, vững của làng đã tạo ra một định hướng hành vi hoạt động và sinh hoạt giải trí của thành viên và của toàn thể, của mái ấm gia đình và xã hội, đã tạo một sự thống nhất tương đối, đồng thời với sự tự điều chỉnh và ổn định. Trong những quan hệ đứng: cấp trên và dưới, già và trẻ, địa phương cơ sở và cấp cơ quan ban ngành sở tại cao hơn cũng như những quan hệ ngang: cùng đẳng cấp, giai cấp, lứa tuổi, làng quê, bè bạn… đều có một cách ứng xử được quy định từ trước, có quy chế, quy tắc áp dụng trong một làng, một vùng. Cá nhân và mái ấm gia đình không tồn tại riêng biệt mà là một bộ phận hữu cơ gắn chặt với tổ chức làng nên chịu định vị trí hướng của làng trong suy nghĩ và hành vi xã hội.
Khuôn mẫu định hướng suy nghĩ và hành vi của thành viên, của làng quê và mở rộng ra là cả xã hội cũ hoàn toàn có thể lấy ví dụ về sự định hình định tính những nhân vật trong văn học dân gian truyền thống. Trong truyện Nôm dân dã (như Phạm Tải - Ngọc Hoa, Tống Trân - Cúc Hoa), trong chèo, tuồng, cả nhân vật “trung và nịnh, chính diện và phản diện” như đều có kiểu loại hành vi và thành viên gần tương tự nhau. Nhân vật “trung” thì nơi nào thì cũng luôn có thể có thực trạng, tính cách giống nhau. Nhân vật “nịnh” thì ở nơi nào thì cũng dễ nhận thấy. Người nghèo thì học giỏi hiếu thảo, trung thuận, phải trải qua nhiều trở ngại vất vả thử thách, nhưng ở đầu cuối đã vượt qua và niềm sung sướng vẹn toàn. Còn những cô vợ đều là con nhà giàu nhưng trinh thuận, giúp sức mái ấm gia đình, cũng trải qua nhiều trở ngại vất vả thử thách rồi lại đạt được niềm sung sướng vẹn toàn. Ngay cả cách thể hiện nhân vật trên sân khấu tuồng, chèo, từ trang trí đến điệu bộ, giọng nói đều theo phong thái thống nhất. Loại người “trung” có trang phục, có kiểu tô vẽ, dáng đi đứng, giọng hát, điệu cười cũng khác nhiều với loại nhân vật gian nịnh.
Nhân vật văn học dân gian như trên có kích thước quy định và hoạt động và sinh hoạt giải trí trong một khối hình rắn chắc theo “chủng loại tính” chứ không phải là kiểu nhân vật linh hoạt, có đậm cá tính và hành vi hoạt động và sinh hoạt giải trí theo tuyến (có lên, có xuống hoặc kết thúc đột ngột).
Tóm lại, sự đan xen những nghề nghiệp công, nông, thương và những tổ chức sản xuất xã hội như phường hội; sự duy trì những quan hệ họ hàng, xóm giáp; sự chồng xếp những hệ tư tưởng và tôn giáo về mặt nào đó đã tạo cho làng truyền thống vững mạnh. Sự tồn tại những thành viên không phải với tư cách đơn lẻ riêng biệt mà bao giờ cũng là với tư cách thành viên của hiệp hội làng; và sức sống của làng tồn tại là ở chỗ tái sản xuất ra những thành viên của nó, cũng như người tiểu nông muốn sống ổn định trong làng bao giờ cũng phải với tư cách là thành viên trong tổ chức này (sẽ trình bày ở phần sau). Sức mạnh mẽ và tự tin của làng có quan hệ ngặt nghèo đến sức mạnh mẽ và tự tin của dân tộc bản địa. Trong những cuộc kháng chiến chống xâm lược, tất cả những làng xã cùng toàn nước có một quân địch chung, một mục tiêu, một trách nhiệm sẽ tạo sự thống nhất; một mối link theo trục đồng tâm. Đó là sức mạnh vô địch. Vai trò của làng xã rất to lớn, có ý nghĩa kế hoạch. Nhưng trong thời kỳ hoà bình thì mối link làng xã và cơ quan ban ngành sở tại Nhà nước hoặc Một trong những làng với nhau có những mặt lỏng lẻo hoặc xích míc, giảm nhẹ sự tập trung thống nhất, sẽ đưa tới tình trạng “phép vua thua lệ làng”, địa phương chủ nghĩa nặng nề.
Ngày nay kết cấu và cơ chế vận hành của làng xã truyền thống đã giải thể, nhiều tổ chức như xóm giáp, phường hội đã đi vào quá khứ, song bộ phận họ hàng và hệ tư tưởng tín ngưỡng vẫn còn duy trì và ảnh hưởng sâu đậm. Cho nên kĩ năng tái sinh bộ phận của kết cấu làng xã vẫn còn tồn tại.
4. Tính tự trị, tự quản của làng xã
Chế độ quân điền thực hiện, ruộng đất của làng nào thì làng ấy sử dụng, nhà nước không trực tiếp phân chia, làng tự phân chia lấy đã làm cho tính tự trị tương đối của làng xã tiếp tục tồn tại.
Tính tự trị của làng xã vốn có nguồn gốc lịch sử xa xưa, nhưng vịêc thực hiện chính sách quân điền và sự xuất hiện thêm những quan hệ hiệp hội trong làng xã làm cho nó càng được củng cố. Việc chia ruộng đất đòi hỏi phải có tổ chức đại diện những giáp, những họ cùng với hội đồng chức dịch bảo vệ sự phân chia cho hợp lý, tương đối công minh. Việc phân chia nó lại sở hữu lệ riêng của làng, có lúc không theo đúng thể lệ quân điền của nhà nước. Chế độ quân điền Gia Long đề ra 3 năm một lần chia, nhưng quá nhiều làng xã lại kéo dãn đến 4 năm. Ngoài phần ruộng chia cho dân, làng còn để ruộng cho giáp, cho chùa, cho đình, cho hội Tư văn, cho những chức dịch từ xã trưởng cho tới mõ - mà nhà nước trung ương không trấn áp nổi. Như vậy, tính tự trị của làng xã được duy trì một phần là vì chính sách quân điền. Đây không phải là tàn dư dân chủ của công xã nguyên thuỷ còn sót lại, mà trên cơ sở sử dụng quân điền và cách phân chia ruộng đất công trong thời phong kiến sản sinh ra. Tính tự trị tương đối của làng xã lại được củng cố thêm trong việc lập hương ước, nhưng từ thời Lê sơ về sau thì hương ước ngày càng nhiều. Theo Hồng Đức thiện chính thư thì thời điểm cuối thế kỷ XV, hương ước thành văn bản đã phổ biến, đôi nơi cơ quan ban ngành sở tại khuyên “tránh việc lập khoán ước riêng và nếu muốn lập khoán ước thì phải nhờ những bậc nho giả viết và phải trình lên quan chức nha môn xem xét”. Rõ ràng đến thế kỷ XV, hương ước những làng đã được viết thành văn bản. Hương ước có văn bản thì lệ làng được định hình rõ ràng thêm và mạnh mẽ và tự tin thêm. ở những thế kỷ sau thì việc lập hương ước thành văn bản phổ biến hơn. Các hương ước của những làng gọi là “danh hương” như Mộ Trạch ở Tp Hải Dương; Quỳnh Đôi, Nho Lâm ở Nghệ An; Đông Ngạc ở Từ Liêm; Kim Đôi ở Bắc Ninh đều mới được hình thành văn bản từ thời điểm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, nhiều làng vẫn tiếp tục tương hỗ update thêm trong hương ước nhiều luật lệ mới.
Hương ước là luật lệ làng, bắt buộc những thành viên phải tuân thủ. Hương ước gắn bó những thành viên trong một hiệp hội tương đối ngặt nghèo và tự nguyện, lệ thuộc lẫn nhau, phục tùng làng xã. Có khi ruộng công không hề mấy, chỉ từ một ít ruộng đình, ruộng chùa, ruộng họ nhưng hiệp hội làng xã vẫn ngặt nghèo trong những quan hệ dòng họ, tín ngưỡng, phường hội và trong những quy định của hương ước. Mỗi thành viên trong làng xã từ ăn mặc, nói năng, đi lại, hội họp, thờ cúng, ma chay, cưới xin đến trách nhiệm và trách nhiệm đối với mái ấm gia đình, họ hàng, làng xóm đều quy định trong hương ước. Những quy định trên có ý nghĩa như thể hình thức tổ chức xã hội trong làng xã. Tính tự trị và những quan hệ hiệp hội trong làng xã làm cho con người chỉ tồn tại hợp pháp với tư cách là thành viên chính thức, vì nguyên do nào đó mà có người không đủ tư cách chính thức như dân ngoại tịch ngụ cư hoặc bị xoá tên trong sổ làng thì không được lệ làng đảm bảo, bị sống ngoài lệ làng. Những tư liệu dân tộc bản địa học cho biết thêm thêm từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX không phải số hương ước ngày càng bớt đi, mà trái lại hương ước từ từ nhiều thêm. Rõ ràng thể hiện tính tự trị của làng xã không giảm sút và lại tăng dần trong chính sách phong kiến.
Sự phát triển dân số càng tăng, tỷ lệ dân số càng đậm đặc thì mối link càng chặt. Điều này thể hiện trong những hương ước. Những làng có lịch sử lâu lăm, có nhiều ngành nghề, dân số đông và nhiều tầng lớp xã hội rất khác nhau thì hương ước lại càng phức tạp, đa dạng, quy định càng rõ ràng, rõ ràng. Chẳng hạn như làng Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu, Nghệ An) là làng lớn, đông dân, làm nhiều nghề nghiệp, nhiều tầng lớp xã hội thì hương ước tương đối dày, hàng mấy trăm điều khoản, được biên soạn trong nhiều thế hệ, từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XX. Hương ước làng Quỳnh Đôi lại phân thành 3 phần: khoán hội, khoán làng, khoán phe. Hoặc như làng Mộ Trạch (Cẩm Bình, Tp Hải Dương) cũng là làng dân đông, lâu lăm lại sở hữu nhiều quan lại sĩ phu thì hương ước cũng ra đời rất sớm và có trên trăm điều khoản. Còn những làng nhỏ bé, nghề nghiệp không phức tạp (đa phần là nông nghiệp), dân thưa thì hương ước ngắn gọn, sơ lược. Hương ước những làng Quỳnh Dương (Diễn Châu, Nghệ An), làng Diệu ốc (Yến Thành, Nghệ An), làng Cổ Linh (Thọ Xuân, Thanh Hoá), làng Thi (Xuân Thuỷ, Tỉnh Nam Định)… lại sơ sài, không thật 50 điều khoản, đa phần tập trung vào nghi thức tế lễ và hương ẩm chốn đình trung.
Ở vùng đồng bằng sông Hồng, sông Mã, sông Lam sở dĩ có hiện tượng kỳ lạ hương ước xuất hiện và xuất hiện sớm còn do tác động của dân số. Làng nào dân số đông thì hương ước phức tạp, đa dạng và ngược lại nếu dân thưa ruộng nhiều, nghề ít thì hương ước ít điều khoản, đơn giản. Bởi lẽ, một trong những tính chất của hương ước là tự điều khiển xã hội trong làng, dân càng đông càng nhiều nghề và lại muốn tạo nên một kết cấu ngặt nghèo, ổn định thì hương ước phải phong phú, phức tạp, đề cập nhiều mặt của môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường (gồm có tư tưởng, tín ngưỡng, hội làng, kinh tế tài chính, giáo dục, hương ẩm…)
Dưới đây xin trích mấy điều khoản của hương ước làng Quỳnh Đôi, để hoàn toàn có thể thấy được phần nào nội dung của nó:
Điều 21: Lệ hương ước là lệ chung cho tất cả làng, kẻ trên, kẻ dưới ngừơi lớn, ngừơi nhỏ, đã có lệ đặt ra thứ tự rồi, quan viên nên vui lòng giữ phép để làm gương cho tất cả làng. Nếu quan viên nào cứ họp riêng một mình, những ông già và người trẻ không được dự vào thời cách ấy là không hợp lệ hương ẩm, những lệ ấy nên thôi, quan viên nên nghĩ lại điều ấy.
…
Điều 30: Năm đầu Vĩnh Thịnh Lê Dụ Tôn (ngày 21-11-1705) làng luận bàn việc đánh xóc đĩa, đánh bài là việc nên răn cấm. Từ nay về sau, người nào gạ xóc đĩa và đánh bài phạt 2 quan, những người dân đánh phải bắt phạt 2 quan.
…
Điều 63: Người ta phải lấy luân lý làm trọng, nghĩa là làm cha thì tính nết cho lành, làm con thì thờ cha mẹ cho có hiếu, làm anh thì ở với em cho hiền hoà, làm em thì ở với anh cho cung kính, chồng nói thì vợ nghe, làm người cư xử nên như vậy. Nếu không như vậy chẳng khác gì loài súc vật. Ai có điều lỗi không đợi người nhà trình làng, chỉ việc có người cáo giác với làng, theo tội nặng nhẹ, làng phạt.
…
Điều 69: Học trò cốt giữ nết na làm đầu, mới gần đây học trò chỉ biết chuyện tập văn bài, về mặt tu luyện tính nết cho tốt thì không đủ, làng có bàn luận thao tác gì thì tụ họp gièm pha, phỉ báng này nọ, lấy lời bậy bạ viết vào giấy. Cái tệ ấy nên bỏ, từ nay về sau ai còn giữ thói ấy có người phát giác, làng bắt phạt một con lợn đáng giá là 3 quan tiền.
…
Điều 72: Phàm ai uống rượu thì phải có điều độ, tránh việc uống nhiều, nếu ai uống quá say nói ầm ĩ huyên náo, nói cạnh khoé người ta, khen chê cơ quan ban ngành sở tại trong làng, chửi bóng chửi gió hàng xóm láng giềng, trêu ghẹo đàn bà, con gái đều là vì rượu làm, nên cả làng bắt phạt: lợn một con đáng giá là một trong quan 5 tiền.
Điều 73: Trong làng cốt lấy sự không kiện nhau là quý, phàm ai có sự gì uất ức thì phải trình làng để làng xét xử, không được đưa nhau đi kiện ở quan. Nếu làng xét xử không được rõ ràng công minh thì mới đưa nhau đến quan xử, quan xử y như làng xử thì làng phạt lợn 1 con đáng giá là 3 quan. Nếu không trình làng đi kiện ở quan, làng cũng phạt như vậy.
Điều 74: Người nào và lại không còn việc lợp nhà và việc đưa ma. Vì vậy, từ nay hễ ai có việc làm nhà, lợp nhà thì phải đến ngay nhà ấy để làm giùm, không phải đợi nhà ấy mời mượn. Người có việc đưa ma thì tuỳ người ta kính biếu, không được đòi hỏi, ai trái lệ này phải phạt.
…
Điều 84: Khi đi chợ gặp người già, có mang xách gì, mình là người trẻ tuổi, sức mạnh bạo nên mang xách hộ cho những người dân già, nếu cứ lững thững đi làm lơ như thể không biết, thời phải phạt.
Điều 85: Làng họp ở đình đã có chỗ bên tả, bên hữu, trên dưới, bàn một việc gì đã có quan viên tôn trưởng bàn định. Nếu kẻ nào thấy một việc gì bàn không được thoả đáng thời nên trình lại với quan viên để bàn cho được hay hơn, không được nói năng to tiếng, ra dáng không giữ lễ phép, ai làm trái điều ấy thời phải phạt.
…
Điều 87: Hễ làng có bàn một việc gì đúng hay là không đúng thì phải bàn lại ngay lúc làng đương đông đủ ở đình. Khi ở đình thì không nói gì, khi gặp nhà ai ăn cỗ bàn, đem ra bàn luận để phỉ báng người đương sự thì phải phạt.
Điều 88: Người trong một xóm với nhau nên lấy sự hoà thuận mà ăn ở với nhau. Nếu có kẻ cậy mình có sức khoẻ mà hà hiếp người nghèo, người hèn kém, lấn lướt người quý, đến nỗi đập xé lẫn nhau, làm hại đến phong hoá thì phải phạt.
…
Điều 90: Người cùng một làng đi ra phương xa, hoặc gặp người ngộ bệnh hay có việc gì thì nên lưu lại nơi ấy để giúp sức, nếu ích kỷ bỏ đi nơi khác, bỏ bạn lại, coi như người đi đường thì phải phạt.
…
Điều 95: Người ở với nhau cùng xóm nên thương nhau, giúp sức nhau là lẽ thường. Các nhà giàu làng ta thường có lúa gạo bán ở chợ, tháng bảy tháng tám gặp mưa gió, có người đến vay thì nói hết rồi, cầm tiền đến mua thì họ bán cao giá như vậy thật đáng ghét. Từ nay về sau, những nhà ấy phải nên chừa cái tệ ấy. Người nào còn giữ thói xấu ấy, có người phát giác thì không cho những người dân làm thuê đến nhà ấy làm công.
Điều 96: Chợ Quỳnh Thiện là nơi trong làng ta ai cũng đến đó họp để mua và bán thuận tình, để trao đổi nơi có vật này cho nơi có vật khác. Nếu có kẻ cậy thế mà ức hiếp người ta, có tiếng đồn, cáo giác ra là có lỗi, phải phạt.
Điều 97: Đàn bà con gái cốt việc canh cửi và cầy bừa cho siêng năng, nếu nhớn nhác, chụm ba chụm bốn cứ bàn việc người này qua người nọ lăng nhăng; người ta đến chửi bới vang la làm vang động láng giềng, làng nghe, bắt ra đình làng phạt và bắt gia trưởng người ấy không biết dạy bảo[2].
Trên đây là mấy điều khoản trong 115 điều khoản của Hương ước làng Quỳnh Đôi. Nội dung của những điều khoản trên đã phản ánh sự khác lạ giữa lệ làng và phép nước. Điểm nổi bật ở đây là bảo vệ trật tự xã hội, bảo vệ những điều kiện của sản xuất và bảo mật thông tin an ninh thôn xóm… Khoán ước đó được thổi lên thành nguyên tắc, quy ước và trở thành sức mạnh mẽ và tự tin của làng xã.
5. Các mô thức chồng xếp và đa hiệu suất cao
Làng Việt được một số trong những nhà nghiên cứu và phân tích cho là một dạng hình công xã. Cách nói như vậy theo tôi có chỗ không hoàn toàn đúng chuẩn. Gọi làng là công xã chung chung thì hoàn toàn có thể gây lẫn lộn là công xã thị tộc hay công xã gia tộc hay công xã nông thôn. Cần phân biệt rõ làng Việt và nhiều chủng quy mô công xã, tránh việc gọi làng, nhất là làng tân tiến, bằng một từ công xã. Làng Việt (ở Bắc Bộ và Nam Bộ) không phải là một trong ba quy mô công xã. Trước hết nó không hề là một công xã thị tộc và cũng không hoàn toàn là công xã gia tộc hay công xã nông thôn. Nhưng làng Việt vẫn còn lưu giữ những yếu tố của nhiều chủng quy mô trên. Trong bản thảo thư gửi Vêra Dátxulitx, Mác gọi hình thái công xã nguyên thuỷ, tức công xã thị tộc, là nguyên sinh. Tiếp theo đó, những hình thái sau Mác gọi là thứ sinh. Bóng dáng của công xã thị tộc trong làng Việt theo chúng tôi đã mờ nhạt lắm, còn công xã gia tộc gia trưởng và công xã nông thôn thì dấu vết để lại đến ngày này còn đậm. Các nhà nghiên cứu và phân tích thường gọi những công xã này là chạ, chiềng.
a. Công xã gia tộc, tông tộc thực sự đã tồn tại thuở nào kỳ dài trên đất nước ta, mà vết tích của nó tồn tại đa phần ở vùng Thanh, Nghệ trở ra. Có người nhận định rằng công xã tông tộc có nguồn gốc trực tiếp từ thị tộc. Điều này chỉ đúng một phần nhỏ. Công xã gia tộc tông tộc được hình thành và phát triển đa phần ở thời kỳ sau. Các tập đoàn thống trị (kiểu châu á) đã sử dụng hình thức dòng họ sẵn có rồi tiếp tục mở rộng, củng cố thành một mô thức hiệp hội. Mô thức loại công xã này là họ và làng chồng xếp lên nhau, quan hệ huyết thống và quan hệ địa vực hoà lẫn nhau. Kiểu họ - làng có từ thời Bắc thuộc, ví dụ như Mai Phụ là làng của tớ Mai (Mai Thúc Loan) ở Hoan Châu (Nghệ Tĩnh), Dương Xá là làng của tớ Dương (Dương Đình Nghệ) ở ái Châu, Đỗ Động là làng của tớ Đỗ ở vùng Thanh Oai (Hà Tây). Sang thời Lý, Trần, kiểu họ - làng này còn phổ biến nhiều. Lưu Xá nằm bên sông Luộc với bến đò “Lưu Gia độ” là làng của tớ Lưu, có Lưu Ngự làm quan thời Lê Đại Hành, có Lưu Khánh Đàm làm Thái uý thời Lý. Sang thời Trần, địa danh bến đò Lưu Gia vẫn còn. Man Xá là làng của tớ Man ở Bắc Giang xưa (nay đổi thành Mãn Xá thuộc Thuận Thành, Bắc Ninh). Hiện nay ở Mãn Xá vẫn còn hai họ Man Huy và Man Văn, chiếm 2/3 dân số của làng. Nhiều tài liệu cho biết thêm thêm những làng như Mịn Xá (tên chữ là Mận Xá) của tớ Mận (Yên Phong, Bắc Ninh), Cao Xá của tớ Cao (Diễn Châu, Nghệ An), Lý Trai làng của tớ Lý (Diễn Châu, Nghệ An) và hoàn toàn có thể có nhiều làng mang tên xá đã có từ thời này.
Những loại làng “họ là làng” như trên (thường thì một họ là một làng) đó là loại mang cấu trúc công xã gia tộc phụ hệ. Mối ràng buộc bằng huyết thống rất sâu sắc. Cho đến thời điểm cuối thế kỷ trước, ai muốn nhập tịch vào làng Dương Xá (Thanh Hoá) phải đổi là họ Dương, hoặc vào thế kỷ XIX, ai muốn là dân nội tịch làng Cao Xá (Nghệ An) phải làm con nuôi họ Cao. Vậy dòng họ ở đây tồn tại như một kiểu tổ chức xã hội. Làng lấy họ làm cơ sở mà những quan hệ họ hàng cũng là cơ sở của quản lý làng xã.
Thành hoàng làng Dương Xá, đến đầu thế kỷ XX, là tổ tiên của tớ Dương, ruộng đình để tế thành hoàng của làng cũng như thể tộc điền. Từ thế kỷ XV về sau và nhất là vào thế kỷ XIX, dưới ảnh hưởng của Nho giáo, thì quan hệ họ hàng lại được củng cố ngặt nghèo hơn thế nữa. Và vào thời Nguyễn thì Thọ Mai gia lễ[3] được lưu hành rộng rãi làm quy định cho tang ma và xuất hiện nhiều tộc ước, tộc lễ. Đó là một khối mạng lưới hệ thống tông pháp góp thêm phần không nhỏ trong việc điều khiển xã hội, điều khiển con người. Hệ thống tông pháp này tạo ra những quy định rất ngặt nghèo hình thành nhân cách, quản lý con người và những quy phạm ứng xử, là khối mạng lưới hệ thống luân lý mang sắc tố tôn giáo, “thần hoá tư tưởng triết học và pháp luật”. Công xã như Dương Xá, Trần Xá… đã giải thể từ lâu (chỉ từ tên gọi) nhưng ảnh hưởng của nó qua khối mạng lưới hệ thống luân lý mái ấm gia đình - họ hàng thì ngày này vẫn còn sâu sắc, vẫn còn chi phối từng mặt trong sinh hoạt con người, trong mái ấm gia đình, trong cơ quan nhà nước, trong đoàn thể, trong xí nghiệp, đặc biệt khá sâu sắc ở nông thôn. Quan hệ họ hàng còn ảnh hưởng khá đậm đà ở làng quê trong cả trong những tổ chức cơ quan ban ngành sở tại và Đảng. Tuy nhiên, tránh việc quá cường điệu quan hệ dòng họ, mà ở làng quê Việt Nam, mái ấm gia đình nhỏ vẫn là cơ sở chính, vẫn là đơn vị xã hội đa phần. Có người nhận định rằng quan hệ hàng hoá - tiền tệ sẽ làm giải thể quan hệ huyết thống. Có lẽ không phải như vậy. Trong thập kỷ 80 của thế kỷ XX, quan hệ họ hàng hình như lại nặng nề hơn những thập kỷ 50 - 60 mà ở thành thị cũng chẳng kém nông thôn.
b. Công xã nông thôn (còn gọi là công xã láng giềng) “là tập đoàn xã hội đầu tiên của những người dân tự do” như C.Mác nói, đã và đang từng tồn tại khá phổ biến và kéo dãn trong lịch sử nứơc ta. Hình ảnh của nó là những làng sử dụng ruộng công (sở hữu của làng hay sở hữu của nhà nước). Chế độ quân điền chia ruộng đất công làng xã theo định kỳ 6 năm thời Lê Thánh Tông (thế kỷ XV) hay 3 năm thời nhà Nguyễn (thế kỷ XIX đến thời điểm giữa thế kỷ XX) là một kiểu áp đặt quyền lực nhà nước nhờ vào nền tảng công xã nông thôn và cũng là kiểu thức “cố định và thắt chặt hoá”, “nhà nước hoá” loại công xã này.
Ở miền Bắc và miền Trung, những kiểu làng quân điền này được tái sinh và tái lập cho tới thế kỷ XIX đầu XX. Những nhà khẩn hoang ở đồng bằng sông Hồng như Nguyễn Công Trứ, Đỗ Tông Phát và Phạm Văn Nghị trong việc làm của tớ cũng để dành ra bộ phận ruộng công, tái lập quân điền. Tất nhiên tái lập quân điền không phải là tái lập hoàn toàn công xã nông thôn, nhưng tồn tại công điền là tồn tại hình ảnh của loại công xã này. Ruộng quân điền làng xã còn hiện hữu, khi từng mảng công xã nông thôn còn được duy trì ở mức độ rất khác nhau. Nếu tất cả chúng ta gọi công xã tông tộc như trên là thứ sinh, thì quy mô công xã nông thôn này là á thứ sinh. Loại á thứ sinh này sẽ không phủ định loại thứ sinh, mà nó vẫn lưu giữ nhiều yếu tố của tông tộc. Bên cạnh cái gọi là quan viên kỳ mục thì những tộc trưởng, gia trưởng vẫn có vai trò trong làng.
c. Sự phát triển của kinh tế tài chính hàng hoá, tư hữu tài sản và ruộng đất mở rộng lại tạo nên loại làng tiểu nông. Làng tiểu nông tăng lên theo sự suy giảm của công xã nông thôn. ở đồng bằng sông Cửu Long, do đặc điểm của tình hình khai hoang, do quá trình tập hợp dân cư cho nên vì thế làng tiểu nông có vị trí chi phối và có vẻ như “thuần túy” hơn. Hơn nữa, tại đây tư hữu ruộng đất chi phối nên khó trở lại “tái lập” công xã nông thôn kiểu quân điền (như ở đồng bằng Bắc Bộ).
Điều đáng lưu ý là tránh việc đối lập công xã tông tộc, công xã nông thôn và làng tiểu nông. Trên thực tế nhiều làng ở đồng bằng Bắc Bộ và Trung Bộ đã có sự chồng xếp tầng thứ của tất cả ba quy mô trên. Chúng tương hỗ update lẫn nhau dưới nhiều hình thức tín ngưỡng, luật lệ và cả kinh tế tài chính, chính trị. Một đơn vị dân cư mới lập cũng tiếp tục tái sinh ra những quan hệ họ hàng, cũng tiếp tục có bộ phận ruộng đất công làng xã. Trong một qúa trình lịch sử lâu dài ở nước ta, quan hệ mái ấm gia đình, quan hệ họ hàng hầu như không thay đổi. Có thể có những lúc lên, lúc xuống, có những lúc lỏng lẻo, lúc ngặt nghèo hơn tuỳ theo tình huống lịch sử, nhưng nhìn chung là tồn tại ổn định đến ngày này và cả sau này. Chính dòng họ là tác nhân hoàn toàn có thể dung nạp, dung hoà những quan hệ xã hội rất khác nhau. Các chính sách chính trị, kinh tế tài chính - xã hội có thay đổi, nhưng mái ấm gia đình, tông tộc thì vẫn lưu tồn.
Trên đây cũng là một trong nhiều điểm làng Việt khác với làng tiểu nông phương Tây thế kỷ XIX mà trong tác phẩm Ngày 18 tháng sương mù của Lui Bônapáctơ, Mác viết: “Một nhóm những đơn vị ấy hợp thành một làng… bằng phương pháp giản đơn cộng những đại lượng cùng tên lại, đại khái cũng như một chiếc bao tải đựng những củ khoai tây hình thành một bao tải khoai tây vậy”[4]. Điểm khác lạ ở đây là làng Việt Nam vốn có link chặt. Từ mô thức xã hội kết phù phù hợp với cấu trúc kinh tế tài chính đã cho tất cả chúng ta biết làng Việt Nam mang nhiều tính chất, là lưỡng tính hay đa tính, rất đa dạng và phức tạp. Nguyên nhân trước hết và tương đối phổ biến là sự việc tồn tại lâu dài của chính sách sở hữu ruộng đất công hữu (trừ vùng đồng bằng sông Cửu Long) của nhà nước, của làng hay của tập thể nhỏ (phường hội, dòng họ) và hình thức canh tác chi phối là hộ mái ấm gia đình tiểu nông. Nói gọn lại là kiểu sở hữu công cộng mà tư nhân canh tác.
d. Sự phối hợp giữa cư trú theo dòng họ (gia tộc, tông tộc) với cư trú theo địa vực (quan hệ láng giềng). ở nhiều nơi trên miền Bắc, mỗi xóm, ngõ trong làng là một họ, thậm chí có nơi phần lớn dân cư trong làng cùng chung một họ. Nhưng phổ biến vẫn là phối hợp hai kiểu thức dòng họ và địa vực. Trong kiểu cư trú này thì dòng họ lớn vẫn có vị trí cao hơn. Thậm chí có khi quan hệ láng giềng bị phụ thuộc vào quan hệ dòng họ. ở một số trong những làng, người dân ngoại tịch (ngụ cư) muốn nhập thành dân nội tịch (chính cư) phải làm “con nuôi” (huyết thống hoá) cho dòng họ có thế lực. Chẳng hạn như ở làng Tiên Điền (Nghi Xuân, thành phố Hà Tĩnh) có dòng họ Hà Chu vốn xưa là họ Chu làm nghề đúc đồng ở vùng Diễn Châu (Nghệ An) chuyển vào trú ngụ. Họ Chu này muốn thành dân nội tịch của Tiên Điền đã phải làm con nuôi họ Hà - dòng họ có thế lực tại đây. Mặt khác, trong cư trú, người sản xuất nhỏ cũng luôn có thể có ý thức ở gần họ hàng để tìm chỗ tựa về kinh tế tài chính và tình cảm, tâm lý. Sau đây là một dẫn chứng về kiểu cư trú phối hợp dòng họ và địa vực, ví dụ điển hình ở Chế Nhuệ, xã Tình Cương nằm trên con phố tỉnh lộ của Phú Thọ cách thị xã Phú Thọ 5km (đường chim bay). Tại đây, dân cư ở thành 11 cụm là: cụm họ Tạ, cụm họ Nguyễn Văn, 3 cụm họ Trần Văn, cụm họ Phạm, 2 cụm họ Nguyễn Khắc, cụm họ Đỗ, cụm họ Vũ, và cụm họ Nguyễn Văn. Một ví dụ khác ví như làng Huỳnh Dương (huyện Diễn Châu, Nghệ An) có 4 xóm thì xóm Tây và xóm Chùa đa phần là họ Phan, xóm Trung đa phần họ Trần, còn xóm Đông thì phần lớn là họ Lê. Kiểu cư trú láng giềng kết phù phù hợp với tông tộc cũng phổ biến ở Trung và Nam Bộ. Sự phối hợp trên còn thể hiện trong phương pháp quản lý làng xã ngày trước mà ảnh hưởng còn sâu đậm đến ngày này, rõ ràng là:
- Sự tồn tại đồng thời hai hình thức lao động mái ấm gia đình thành viên và tập thể làng xã. Bên cạnh lao động của những thành viên làm ăn là chính còn tồn tại lao động công ích (không trả công) như thuỷ lợi, kiến trúc, giao thông vận tải… Hầu như làng nào trong những ngày nông nhàn cũng luôn có thể có hiện tượng kỳ lạ điều động làm những khu công trình xây dựng công cộng hay sửa chữa, bảo dưỡng đình chùa, giếng nước…
- Sự tồn tại đồng thời hai kiểu tổ chức: lý dịch của cơ quan ban ngành sở tại và hội đồng kỳ mục quan viên của riêng làng xã. Những chức vụ như lý trưởng (xã trưởng), vừa do dân định công cử lại phải được cơ quan ban ngành sở tại cấp trên đồng ý. Nói cách khác quyền lực của làng là sự việc phối hợp, sự tập trung của nhà nước và tính tự trị của làng xã. Hai mặt đối lập chế ước lẫn nhau. Tính tập trung phần lớn vẫn cao hơn tính tự trị, nhưng nhiều khi tính tự trị cũng rất mạnh, có khi “phép vua thua lệ làng”.
- Lưỡng tính hay đa tính trên trong một thể thống nhất, nương tựa lẫn nhau, lại khắc chế lẫn nhau, làm cho làng Việt phát triển thành thục, trọn vẹn. Làng không riêng gì có là một đơn vị hành chính mà còn là một một hiệp hội đa hiệu suất cao. Nó vừa là tổ chức sản xuất, tổ chức tôn giáo, tổ chức bảo mật thông tin an ninh và quân sự mở rộng ra, hoàn toàn có thể nói rằng đây là đơn vị tự cấp nhiều mặt. Tuy nhỏ nhưng nó là một tổ chức hoàn thiện thích phù phù hợp với yêu cầu của môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường người nông dân thành viên ngày trước. Nó vừa đáp ứng những đòi hỏi của môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường mà cũng đủ kĩ năng ứng phó với những tình huống trở ngại vất vả trở ngại xảy ra như thiên tai, giặc giã, ngoại xâm. Nó vừa đóng vừa mở. Thế giới riêng của làng xuất hiện xích míc với nước mà vẫn hoàn toàn có thể hoà hợp, thống nhất với nước, đặc biệt trong chống ngoại xâm thì nước và làng là một.
Nguồn: Đại học Quốc gia Tp Hà Nội Thủ Đô, Làng Việt Nam, đa nguyên và chặt, Nxb ĐHQGHN, 2006, tr.7-24
